Αναίρεση αυθαίρετης θέσεως κ. Νικ. Μάννη περί υπάρξεως σχίσματος

Ἀναίρεση

καὶ μέσῳ ἐπιστημονικῶν ἀποδείξεων ἀπόρριψη

τῆς αὐθαίρετης θέσεως τοῦ κ. Νικ. Μάννη

περὶ ὑπάρξεως σχίσματος

μεταξὺ Γαλατίας καὶ Ἱσπανίας τὸν 6^ο αἰῶνα.

                                                   Τοῦ Ἀδαμάντιου Τσακίρογλου

Ἦταν τότε ποὺ ὁ κ. Ρίζος μοῦ ἀποκάλυψε τὸν σκοπό του νὰ ἐκδώσει ἕνα βιβλίο μὲ θέμα τὸ ἡμερολογιακὸ ζήτημα, μὲ σκοπὸ νὰ ἄρει παρεξηγήσεις καὶ ἀγκυλώσεις τοῦ παρελθόντος καὶ νὰ συμβάλει σὲ μία καλύτερη ἀντιμετώπισή του· νὰ βοηθήσει δηλαδὴ νὰ γίνει ἀντιληπτὸ ὅτι, δὲν πρέπει τὸ Ἡμερολόγιο –ἕνα μὴ δογματικὸ θέμα, ὅσο κι ἂν ἔχει προεκτάσεις στὴν Πίστη– νὰ κρατᾶ σὲ ἀκοινωνησία τοὺς Χριστιανοὺς ποὺ πιστεύουν ὀρθόδοξα, ἀποτελώντας τοῖχο χωρισμοῦ, τὴν στιγμὴ ποὺ αὐτοὶ ἔχουν τὴν ὁμολογιακὴ θέληση νὰ συναγωνιστοῦν ἐνάντια στὴν παναίρεση τοῦ Οἰκουμενισμοῦ. Αὐθόρμητα λοιπόν, τότε, μοῦ πέρασε ἡ σκέψη, ὅτι θὰ ἦταν σημαντικὸ νὰ τὸν ὑποστηρίξω σὲ αὐτὸ τὸ δύσκολο ἐγχείρημα, μὲ τὴν ἐπιστημονική μου ἰδιότητα τοῦ ἱστορικοῦ κι ὄχι τοῦ θεολογοῦντος, ἀναζητώντας στοιχεῖα κυρίως γιὰ τὴν ἐξέλιξη τοῦ ἡμερολογιακοῦ ζητήματος στὴν Δύση πρὶν τὸ 1054, πολλὰ ἀπὸ τὰ ὁποῖα εἶχα συναντήσει, χωρὶς νὰ ἐρευνήσω τὰ ἐπὶ μέρους, κατὰ τὶς ἱστορικές μου μελέτες.

Ἀπὸ τὰ στοιχεῖα ποὺ παρέθεσε ὁ κ. Ρίζος –τουλάχιστον γιὰ τὴν ἡμερολογιακὴ ἐξέλιξη στὴν Δύση– δὲν ἀναιρέθηκε κανένα, ἀντιθέτως ἐπιβεβαιώθηκαν, πρᾶγμα τὸ ὁποῖο ἀποδεικνύει –παρὰ τὸν ἄδικο πόλεμο ποὺ δέχθηκε– τὴν ἐγκυρότητα τῆς ἔρευνας ποὺ διεξήχθη. Ὁ ἀξιότιμος κ. Μάννης ὅμως, ποὺ ἀσχολήθηκε δυστυχῶς μὲ προκατάληψη μὲ τὸ θέμα ποὺ διαπραγματεύθηκε ὁ κ. Ρίζος (γεγονὸς ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ παρακάτω), παρέθεσε σὲ κείμενο του, πολέμιο τῶν θέσεων τοῦ βιβλίου τοῦ κ. Ρίζου, τὴν ἑξῆς θέση, ὅπως ἀναρτήθηκε στὸ «Aπάντηση στον κ. Ι. Ρίζο περί του Ημερολογιακού (Γ΄ 2)» - krufo-sxoleio.blogspot.com/2017/05/a-2.html:

«Συμπληρωματικά προσθέτω και το Σχίσμα μεταξύ των Τοπικών Εκκλησιών Γαλλίας και Ισπανίας, που πιθανόν δεν γνωρίζατε, διότι αν το γνωρίζατε δεν θα γράφατε πως "καμία Εκκλησία δεν θεωρούσε κάποια άλλη σχισματική για αυτόν τον λόγο". Ο Μελέτιος Αθηνών γράφει στην Εκκλησιαστική Ιστορία του (ό.π., σελ. 120) πως στα τέλη της βασιλείας του Ιουστίνου (πρόκειται για τον Αυτοκράτορα Ιουστίνο τον Β΄, ο οποίος βασίλεψε από το 565 έως το 574) δημιουργήθηκε σχίσμα ανάμεσα στις Εκκλησίες της Γαλλίας και της Ισπανίας για τον χρόνο της εορτής του Πάσχα. Αποδεικνύεται λοιπόν πως παρόλο που υπήρχε εορτολογική ασυμφωνία και μετά την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο, αυτό δεν ήταν αδιάφορο, όπως το παρουσιάζετε, αλλά θεωρούνταν κακό, μιας και δημιουργούνταν σχίσματα και έριδες, και οι Πατέρες και οι Σύνοδοι προσπαθούσαν συνεχώς για την θεραπεία του, την οποία τελικώς κατάφεραν! Θα έρθουμε εμείς σήμερα να πετάξουμε τους αγώνες τους στον κάλαθο των αχρήστων;».

Ἐπειδὴ ὡς ἱστορικὸ μοῦ ἔκανε ἐντύπωση ἡ ἀναφορὰ σὲ ἕνα σχίσμα, τὸ ὁποῖο ἔλαβε μέρος σὲ μία ἐποχὴ καὶ σὲ ἕναν τόπο, ποὺ γνωρίζω σχετικὰ καλά, ἀποφάσισα νὰ ἀσχοληθῶ γιὰ κάμποσο καιρὸ στὸν λιγοστὸ χρόνο μου μὲ τὸ θέμα καὶ νὰ ἐξετάσω ἂν οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ ἀξιοτίμου κ. Μάννη εἶναι ἀκριβεῖς καὶ οἱ πηγές του διασταυρωμένες. Ὅποιες πληροφορίες βρῆκα, ἀποτελοῦν τὸ θέμα τοῦ πονήματος ποὺ ἀκολουθεῖ σχετικὰ μὲ τὴν ἱστορία τοῦ ἡμερολογιακοῦ ζητήματος στὴν Γαλατία (κι ὄχι Γαλλία) καὶ στὴν Ἱσπανία.

Ἡ ἐξέλιξη ἡμερολογιακοῦ ζητήματος στὴν Γαλατία

Οἱ ἀποφάσεις τῆς Α΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου τῆς Νικαίας ἐφαρμόστηκαν στὴν Γαλατία σταδιακὰ καὶ μὲ διακυμάνσεις καὶ ἐπιρροές (Concil. Galliae Παρίσι, 1789). Π.χ. στὴν μονὴ Landevenec τῆς Βρετάνης ἐφαρμόστηκε τελικὰ ὁ σύμφωνος μὲ τὶς ἀποφάσεις τῆς Συνόδου Διονυσιακός-Αλεξανδρινὸς ὑπολογισμὸς τοῦ Πασχαλίου τὸ 818 μετὰ ἀπὸ Διαταγὴ τοῦ Αὐτοκράτορα Λουδοβίκου Α΄ τοῦ Εὐσεβοῦς (ἀπόδειξη τῆς πολιτικῆς κυρίως βούλησης γιὰ ἡμερολογιακὴ ἑνότητα). Στὴν ἀρχή, ἀκολουθοῦσαν οἱ Ἐπίσκοποι τῆς Γαλατίας τὴν Romana Supputatio, δηλ. τὸν 84ετὴ κύκλο τῆς Ρώμης, ὁ ὁποῖος συμφωνοῦσε μὲ τὶς ἀποφάσεις τῆς Νικαίας σχετικὰ μὲ τὸν Πασχάλιο Κανόνα, παρουσίαζε ὅμως μακροπρόθεσμα προβλήματα στὸν ὑπολογισμὸ τῆς ὁρισμένης ἀπὸ τὴν σύνοδο πανσελήνου γιὰ τὸν ἑορτασμὸ τῆς Κυριακῆς τοῦ Πάσχα κι ἀναλόγως διαφορὲς στὸν ἑορτασμό της μὲ τὴν Ἀλεξάνδρεια.

Ἀπὸ τὸ 343 ἄρχισε ἡ σταδιακὴ ἐφαρμογὴ τῆς τροποποιημένης Romana Supputatio, ὅπως προκύπτει ἀπὸ τὸ Χρονικὸ τοῦ Προσπέρου τῆς Ἀκουιτανίας (ἂν καὶ ἡ ἀκρίβεια τῶν ἀναφορῶν τῆς πηγῆς αὐτῆς ἀμφισβητεῖται). Γιὰ τὴν ἐποχὴ ἐκείνη ἔχουμε μία μοναδικὴ πληροφορία σχετικὰ μὲ τὸν ἑορτασμὸ τοῦ Πάσχα: Τὴν formata ποὺ ἔστειλε ὁ Πάπας Λέων ὁ Α΄ στοὺς Ἐπισκόπους Γαλατίας καὶ Ἱσπανίας τὴν 28 Ἰουλίου 454 καὶ στὴν ὁποία ὁ Πάπας ὁρίζει τὴν ἡμερομηνία τοῦ Πάσχα γιὰ τὸ ἔτος 455 στὶς 25. Ἀπριλίου (Migne, Patr. lat. LIV 1001; Κεφ. I, σελ. 27).

Τὸ 547 ἐξέδωσε ὁ Βικτώριος τῆς Ἀκουιτανίας, μὲ ἐντολὴ τοῦ Ἀρχιδιακόνου καὶ μελλοντικοῦ Πάπα Ρώμης Ἱλαρίωνα, τὸν δικό του πασχάλιο Κανόνα, ὁ ὁποῖος ἔτυχε μεγάλης ἀποδοχῆς στὴν Γαλατία, στὴν ὁποία μάλιστα εἶχε καὶ τὴν μεγαλύτερη διάρκεια

ἐφαρμογῆς, μέχρι τὸν 8^ο αἰῶνα (βλπ. καὶ Codex Gothanus Nο. 75 τῆς Βουργουνδίας). Ὁ Κανόνας αὐτὸς διόρθωνε τὴν ἤδη τροποποιημένη Romana Supputatio (ἡ χρονολογία του ἄρχιζε ἀπὸ τὴν ὑπατεία τῶν Fufius Geminus καὶ Rubellius Geminus τὸ 29 μ. Χ.), συμφωνοῦσε μὲ τὶς ἀποφάσεις τῆς Νικαίας, ἀλλὰ κι αὐτός, ὅπως ἡ Romana Supputatio ἐμφάνιζε χρονικὰ προσδιοριστικὰ λάθη καὶ περιοδικὴ ἀσυμφωνία μὲ τὴν Ἀλεξάνδρεια. Γιὰ ὅλο τὸ θέμα τοῦ ἑορτασμοῦ τοῦ Πάσχα στὴν Γαλατία καὶ γενικὰ στὴν δυτικὴ Εὐρώπη βλ. καὶ Alden A. Mosshammer, The Easter Computus and the Origins of the Christian Era (Oxford University Press), σελ. 217–228).

Ἀπὸ τὸν 6^ο αἰῶνα ἐφαρμόζεται ὁ Κανόνας τοῦ Βικτωρίου σὲ πολλὰ μέρη τῆς Γαλατίας, ὄχι μόνο γιὰ τὸν ἑορτασμὸ τοῦ Πάσχα ἀλλὰ καὶ σὰν σύστημα χρονολόγησης τῆς γαλατικῆς ἱστοριογραφίας. Π.χ. στὴν καταγραφὴ τοῦ θανάτου τοῦ Ἀββᾶ τῆς Reome διαβάζουμε: «Anno Domini DXII, iuxta quod in cyclo beati Victurii episcopi numeratur», ὅπου ὁ 112^ος χρόνος τοῦ Βικτωρίου ἀναλογεῖ στὸ ἔτος 539 (M. G. H., Scriptor. rer. Meroving. III 516, A. 2). Σημαντικὸς γιὰ τὸ θέμα τοῦ Πασχαλίου εἶναι ὁ πρῶτος Κανόνας τῆς Συνόδου τῆς Ὀρλεάνης, μὲ τὸν ὁποῖο ὁρίζεται ὁ πασχάλιος κανόνας τοῦ Βικτωρίου ὡς ὁ κύριος Κανόνας γιὰ τὸν ὑπολογισμὸ τοῦ Πάσχα στὴν Γαλατία (Acta Sanct. ord. S. Benedicti I 616).

Παρόλα αὐτὰ ὁ Κανόνας αὐτὸς δὲν ἐφαρμόστηκε παντοῦ στὴν Γαλατία. Ὁ ἱστοριογράφος τῶν Φράγκων Γρηγόριος τῆς Τούρ, ὁ ὁποῖος χρησιμοποίησε στὸ ἔργο του «Historia Francorum» καὶ τὸ πασχάλιο τοῦ Βικτωρίου, ἀναφέρει (L. 5, c. 17), ὅτι τὸ 577 ὑπῆρχαν δύο ἡμερομηνίες τοῦ Πάσχα: Πολλὲς ἐνορίες τῆς Γαλατίας γιόρτασαν στὶς 18 Ἀπριλίου (οἱ Ἀλεξανδρινοὶ μάλιστα γιόρτασαν μία βδομάδα ἀργότερα, στὶς 25 Ἀπριλίου), ἄλλες ὅμως γιόρτασαν μαζὶ μὲ τοὺς Ἱσπανοὺς στὶς 21 Μαρτίου. Ὁ Γρηγόριος δηλ. παρότι ἀναφέρει διαφορετικὲς ἡμερομηνίες ἑορτασμοῦ τοῦ Πάσχα δὲν ἀναφέρει τίποτα ἀπολύτως περὶ σχίσματος μεταξὺ Γαλατίας καὶ Ἱσπανίας, πόσῳ μᾶλλον ἐνδογαλατικοῦ σχίσματος πρὶν ἢ μετὰ τὸ 577. Κι ἂν ὑπῆρχε πρὶν σχίσμα, γιατὶ τὸ 577 δὲν ἀναφέρεται;

Τὸ ἐπίμαχο γιὰ τὸ θέμα μας σημεῖο τοῦ 5^ου βιβλίου τοῦ Γρηγορίου τῆς Τούρ εἶναι ἀκριβῶς αὐτὸ τὸ 17^ο κεφάλαιο. Αὐτὸ τὸ κεφάλαιο χρησιμοποίησε ὁ ἀξιότιμος κ. Μάννης, στηριζόμενος στὴν ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία τοῦ Μελετίου Ἀθηνῶν, ἡ ὁποία παρουσιάζει στὴν 120^η σελίδα αὐτὸ τὸ κεφάλαιο τοῦ Γρηγορίου τῆς Τούρ ὡς πηγή, ὡς ὑποτιθέμενη ἀπόδειξη σχίσματος. Γράφει λοιπὸν στὸ κεφάλαιο 17 τοῦ 5^ου βιβλίου του ὁ Γρηγόριος:

«Eo anno dubietas paschae fuit. In Galliis vero nos cum multis civitatibus quarto decimo Kalendas Maias sanctum paschae celebravimus. Alii vero cum Spanis duodecimo Kalendas Aprilis solemnitatem hanc tenuerunt; tamen, ut ferunt, fontes illi, qui in Spaniis nutu Dei conplentur, in nostrum repleti sunt. Cainone vero Toronicum vicum, dum ipso glorioso resurrectionis dominicae die missae caelebrarentur, eclesia contremuit, populusque conterritus a pavore, unam vocem dedit, dicens, quod eclesia caderet, cunctique ab ea, etiam effractis ostiis, per fugam lapsi sunt.

Στὸ κεφάλαιο αὐτό, λοιπόν, δὲν ἀναφέρεται πουθενὰ ἡ λατινικὴ γιὰ τὸ σχίσμα λέξη shedula, shedium, shidia shisma. Ἀντιθέτως ὁ Γρηγόριος ἐπαληθεύει, ὅτι στὴν Γαλατία ὑπῆρχαν διαφορὲς μεταξὺ τῶν Γαλατῶν ἐπισκόπων στὸν ἑορτασμὸ τοῦ Πάσχα, «nos cum multis civitatibus», δηλ. «ἐμεῖς καὶ πολλὲς πόλεις», δηλ. ὄχι ὅλες, ὄχι ἡ Ἐκκλησία τῆς Γαλατίας, ὅπως λέει ὁ κ. Μάννης, ἀναφέρει γιὰ τὴν διαφορὰ τῆς ὁρισμένης ἡμερομηνίας μεταξὺ τῶν δικῶν του μὲ κάποιους Ἱσπανούς, ὄχι ὅλους, ὄχι τὴν Ἐκκλησία τῆς Ἱσπανίας, ὅπως λέει ὁ κ. Μάννης, ἡ ὁποία ἐπιλύθηκε μέσῳ ἑνὸς θαύματος τῶν πηγῶν τῶν Ἱσπανῶν (τὸ θαῦμα αὐτὸ συνέβαινε κάθε χρόνο) ποὺ γέμισαν μὲ νερὸ τὴν ἡμερομηνία ἑορτασμοῦ τοῦ Πάσχα τῶν Γαλατῶν κι ὄχι τῶν Ἱσπανῶν, γεγονὸς ποὺ τρόμαξε τὸν λαό. Οἱ λεπτομέρειες αὐτὲς φυσικὰ ἀμφισβητοῦνται ἀπὸ κάποιους ἱστορικούς, γιατὶ λείπουν τὰ ὀνόματα τῶν Γαλατῶν καὶ Ἱσπανῶν Ἐπισκόπων καὶ οἱ διοικητικὲς περιφέρειές τους. Σχίσμα ὅμως, γιὰ ὅλους τοὺς ἱστορικοὺς ἀναλυτὲς τοῦ Γρηγορίου, σίγουρα δὲν ὑπῆρξε.

Ἡ συνέχεια τοῦ κειμένου τοῦ Γρηγορίου εἶναι πιὸ διαφωτιστική, (μπορεῖ καὶ διασκεδαστικὴ γιατὶ φαίνεται, ὅτι κανεὶς τῶν τοῦ ἱστολογίου «Κρυφὸ σχολειό» δὲν ἔκανε τὸν κόπο, παράλληλα μὲ τὶς θριαμβολογίες τους καὶ τὸν θαυμασμό τους γιὰ μία λανθάνουσα ἐπιστημοσύνη, νὰ ἐξετάσει τὶς πηγές), μιᾶς καὶ ὁ Γρηγόριος μιλάει γιὰ ἕναν σεισμό!!! (ὁ σεισμὸς αὐτὸς ἔχει ἐπιβεβαιωθεῖ κι ἀπὸ τοὺς γεωγράφους καὶ ἀναφέρεται σὲ πολλὲς ἐργασίες γιὰ τὴν σεισμικὴ δραστηριότητα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, «577—17 avril, pendant la messe du jour de Pâques, à Chinon. Ecclesia contremuit ..., tremblement de terre dans sa Chronik, cite même la date du 31 mars» in Memoires Couronnés et mémoires des savants étrangers, 1845, τομ. 18) κι ὄχι γιὰ σχίσμα, ποὺ ἔγινε στὸν γαλλικὸ οἰκισμό (vicum), ὄχι πόλη, Caino, σήμερα Chinon, ὁ ὁποῖος βρίσκεται στὴν βορειοδυτικὴ Γαλλία καὶ δὲν συνορεύει οὔτε κατὰ διάνοια μὲ τὴν Ἱσπανία, ἁπλῶς ἀνῆκε στὴν ἐπισκοπικὴ περιφέρεια τοῦ Γρηγορίου (ἐπίσκοπος ἀπὸ τὸ 573) καὶ γι’ αὐτὸ αὐτὸς ἀναφέρει αὐτὸ τὸ γεγονός.

Μᾶλλον φαίνεται, ὅτι οἱ πηγὲς τοῦ Μελετίου Ἀθηνῶν ἢ ἦταν λάθος ἢ δὲν ἦταν διασταυρωμένες καὶ σίγουρα δὲν μποροῦσε τὸν 18^ο αἰῶνα νὰ γνωρίζει πράγματα, τὰ ὁποῖα τώρα γνωρίζουμε, ἀφοῦ οἱ γνώσεις μας σήμερα γιὰ τὰ γεγονότα εἶναι καλύτερες. Διότι καὶ ὁ Σιγήβερτος ὁ Γεμβλακήνσιος (Sigebert de Gembloux) ποὺ χρησιμοποιεῖ ὡς πηγὴ ὁ Μελέτιος, ἔζησε 500 χρόνια μετὰ τὸν Γρηγόριο (πέθανε στὶς 5 Oκτωβρίου 1112 στὸ Gembloux) καὶ τὸ χρονικό του (Sigeberti Gemblacensis chronica cum continuationibus) θεωρεῖται ἀπὸ τὸν 19^ο αἰῶνα μέχρι σήμερα ὡς πρὸς τὴν μεθοδολογία του αὐθαίρετο καὶ ἀποδεδειγμένα ἀναξιόπιστο, ὡς πρὸς τὴν χρησιμοποίηση καὶ ἑρμηνεία τῶν πηγῶν του (Auguste Molinier: Les Sources de l'histoire de France. τόμ. II. καὶ V. 1902–1904 καὶ Tino Licht: Untersuchungen zum biographischen Werk Sigeberts von Gembloux. Heidelberg 2005).

Ὁ ἀξιότιμος καὶ κατὰ τ’ ἄλλα ἐνημερωμένος κ. Μάννης, γιατί δέχτηκε ὅμως τὶς πηγὲς αὐτὲς χωρὶς τὸν ἀπαιτούμενο ἔλεγχο; Γιατί ἀγνόησε τὶς πηγὲς τοῦ κ. Ρίζου βασιζόμενος μόνο στὸν Μελέτιο Ἀθηνῶν; Γιατί γράφει «που πιθανόν δεν γνωρίζατε, διότι αν το γνωρίζατε δεν θα γράφατε πως "καμία Εκκλησία δεν θεωρούσε κάποια άλλη σχισματική για αυτόν τον λόγο"», ἐνῶ ὁ ἴδιος δὲν μελέτησε καθόλου οὔτε τὸν Γρηγόριο οὔτε τὸν Σιγήβερτο, ἀντιθέτως κάνει ἀκριβῶς αὐτὸ γιὰ τὸ ὁποῖο κατηγορεῖ τὸν κ. Ρίζο; Γι’ αὐτὸ μίλησα στὴν εἰσαγωγή μου γιὰ προκατάληψη ἐκ μέρους τοῦ κ. Μάννη.

Ἐπαναλαμβάνω, ὅτι ὁ Γρηγόριος τῆς Τούρ, τὸν ὁποῖο χρησιμοποιεῖ ὡς πηγὴ καὶ ὁ Σιγήβερτος, δὲν ἀναφέρει στὸ ἀπὸ τὸν κ. Μάννη, μὲ βάση τὴν ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία τοῦ Μελετίου, κεφάλαιο (Βιβλίο 5, κεφ. 17) κανένα σχίσμα.

Γεγονὸς πάντως εἶναι, ὅτι ἡ ἐποχὴ ἐκείνη τῆς ἱστορίας τῶν Φράγκων, κυρίως στὴν Γαλατία, εἶναι μία ἐποχὴ συνεχῶν διαμαχῶν γιὰ τὴν ἐξουσία μὲ ἀνάμειξη τῶν ἑκάστοτε ἐπισκόπων. Ἀπόδειξη, ὅτι καὶ τὸ 17^ο κεφάλαιο ἔχει τὸν τίτλο «De dubietate paschae vel de aeclesia Cainoninse, et quod Guntchramnus rex filius Magnachari interfecit suosque perdidit atque cum Childebertho coniunctus est.», «περὶ τῆς ἀμφιβολίας γιὰ τὸ Πάσχα!!! (καμία λέξη γιὰ σχίσμα) ἢ περὶ τῆς ἐκκλησίας τοῦ Caino (ὁ σεισμός) καὶ περὶ τῆς δολοφονίας τῶν γυιῶν τοῦ Magnacharus ἀπὸ τὸν βασιλιά Guntchramnus καὶ ἡ ἕνωσή του μὲ τὸν βασιλιά Childeberthus». Τὸ ἡμερολογιακὸ δηλαδὴ ὑποτιθέμενο «ζήτημα» τοῦ 577 ἀναφέρεται μαζὶ μὲ ἕναν σεισμὸ καὶ τὶς ἴντριγκες τῶν φράγκων ἡγεμόνων. Αὐτὸ φανερώνει, ὅτι δὲν ἦταν κάτι πρωτοφανές, ἀλλὰ κάτι ποὺ ἦταν γνωστὸ καὶ γι’ αὐτὸ δὲν τοῦ ἀφιερώνεται οὔτε κἂν ἕνα κεφάλαιο παρὰ μόνο κάποιες σειρές.

Ἀκόμα λοιπὸν κι ἂν ὑποθέσουμε, ὅτι πράγματι ὑπῆρξε κάποιο μὴ ἀναφερθὲν σχίσμα, πρᾶγμα ποὺ ἀποδεικνύεται, ὅτι δὲν ὑπῆρχε, τότε αὐτὸ θὰ ἔγινε γιὰ πολιτικοὺς λόγους, φαινόμενο σύνηθες τῆς ταραχώδους αὐτῆς ἐποχῆς, μὲ πρόσχημα τὸ ἡμερολογιακό. Ὁ Francis Oakley σχολιάζει, ὅτι στὴν ἐποχὴ ἐκείνη οἱ Ἐπίσκοποι τῆς Γαλατίας δὲν ἦταν σὲ θέση νὰ ξεχωρίσουν ἐκκλησιαστικὲς ἀπὸ πολιτικὲς ὑποθέσεις (The Conciliarist Tradition, 2003). (Ὁ Γρηγόριος μπορεῖ ὡς ἱστορικὸς νὰ ἀμφισβητεῖται ἔντονα, ὅσον ἀφορᾶ κάποιες προσεγγίσεις του καὶ τὴν παρουσίαση τῶν γεγονότων στὸ Albrecht Diem: Gregory’s Chess Board: Monastic Conflict and Competition in Early Medieval Gaul. In: Philippe Depreux, François Bougard und Régine Le Jan (Hrsg.): Compétition et sacré au haut Moyen Âge: entre médiation et exclusion. Brepols, Turnhout 2015, S. 165–191 καὶ . Ian Nicholas Wood, The World of Gregory of Tours. 2002. Μία σημαντικὴ ὅμως διαπίστωση τῶν ἐρευνητῶν εἶναι, ὅτι τὸ ἔργο τοῦ Γρηγορίου διακατέχεται φανερὰ ἀπὸ τὴν ἀναγνώριση τῆς ἐξουσίας τοῦ αὐτοκράτορα Κωνσταντινουπόλεως ὡς κυρίαρχο καὶ στὴν Δύση καὶ ἀπὸ τὴν προσπάθεια γιὰ ἑνότητα στὴν αὐτοκρατορία, ὁπότε δὲν θὰ ἦταν σωστὸ νὰ ὑποτιμήσουμε τὶς παραπάνω διαπιστώσεις περὶ Πασχαλίου, διότι τάχα ἀφοροῦν τὴν Δύση κι ὄχι τὴν Ἀνατολή ἢ γιατὶ τὶς γράφει ὁ Γρηγόριος κι ὄχι κάποιος ἄλλος).

Ὅλες οἱ σύγχρονες ἀναλύσεις τοῦ ἔργου τοῦ Γρηγορίου δείχνουν πάντως, ὅτι οἱ διενέξεις μεταξὺ Γαλατίας καὶ Ἱσπανίας εἶχαν πολιτικὸ χαρακτῆρα κι ὅταν ἐπρόκειτο γιὰ θρησκευτικὰ θέματα, αὐτὰ ἀφοροῦσαν κυρίως τὴν καταπολέμηση ἀπὸ μέρους τῶν Φράγκων τοῦ Ἀρειανισμοῦ τῶν Βησιγότθων τῆς Ἱσπανίας κι ὄχι τὸ ἡμερολόγιο, ὅπως γιὰ παράδειγμα ἡ περίπτωση τῆς ἱσπανικῆς ἐπαρχίας baetica (βλ. καὶ Naidos, Michalis Ερμηνείες της Μεροβίγγειας Βασιλείας: οι ιστορίες του Γρηγορίου της Τουρ και το χρονικό του Φρεντεγκάριου, 2016, πρόλογος καὶ σελ. 85-87). Ἀκόμα μία ἀπόδειξη αὐτοῦ τοῦ γεγονότος μᾶς δίνει ὁ «lex visigothorum ἢ leges visigothorum» (ὁ νόμος τῶν Βησιγότθων), ὁ ὁποῖος ἴσχυσε περίπου τὸ 550 καὶ ἀποτελεῖ ἕνα συνονθύλευμα ὀρθοδόξων θέσεων καὶ ἀρειανικῶν κακοδοξιῶν. Εἶναι ἱστορικὰ λοιπὸν ἀποδεδειγμένο ὅτι στὴν Ἱσπανία καὶ στὴν Γαλατία οἱ μεμονωμένες ἀντιδράσεις ἐναντίον ὀρθοδόξων ἐπισκόπων εἶχαν πολιτικὴ χροιά (Die Kirche in ihrer Geschichte, ein Handbuch, hrsg. Kurt Schmidt und Ernst Wolf, Τόμ. 2, σελ. 13).

Παρεμπιπτόντως: οἱ Ἱσπανοί, τοὺς ὁποίους ἐσεῖς, ἀξιότιμε κ. Μάννη, χαρακτηρίσατε ὡς εὐαίσθητους στὸ θέμα τοῦ ἡμερολογίου, ἂν ὑποθέσουμε, ὅτι ὁ Γρηγόριος παρουσιάζει αὐθεντικὰ τὰ γεγονότα, ἄλλαξαν τὴν γνώμη τους γιὰ τὸ ἡμερολόγιο ποὺ ἀκολουθοῦσαν, ὅταν εἶδαν, ὅτι οἱ πηγές τους γέμισαν νερὸ μὲ τὴν ἡμερομηνία τῶν Γαλατῶν. Ἐσεῖς δὲν βλέπετε, ὅτι τὰ φιδάκια τῆς Παναγίας τὸν Δεκαπενταύγουστο βγαίνουν μὲ τὸ Νέο; Ποιά εἶναι ἡ στάση σας σ΄ αὐτὸ τὸ θαῦμα; Εἶναι ἢ δὲν εἶναι θαῦμα, ποὺ δείχνει, ὅτι γιὰ τὴν Παναγία μας τὸ ἡμερολόγιο δὲν ἀποτελεῖ αἰτία μὴ φανέρωσης τῆς εὐλογίας της; Κι ἂν εἶναι θαῦμα γιατὶ δὲν ἀντιδρᾶτε, κι ἐσεῖς ὅπως οἱ Ἱσπανοί; Εἶναι τελικὰ ἡ παρουσίαση τῶν πηγῶν μία παρουσίαση γιὰ τὴν εὕρεση τῆς ἀλήθειας ἢ μία παρουσίαση κατὰ τὸ δοκοῦν, ὅπως δηλ. μᾶς συμφέρει;

Γιατί μερικὰ τμήματα τῆς Γαλατίας γιόρτασαν μαζὶ μὲ τοὺς Ἱσπανοὺς στὶς 21 Μαρτίου (πάντα χωρὶς τὴν δημιουργία σχίσματος), δὲν μπορεῖ νὰ ἐξηγηθεῖ. Ἐξηγήσεις ποὺ ἔχουν ὡς βάση τὸν κύκλο τοῦ Πρόσπερου γιὰ ἐκείνη τὴν ἐποχή, δὲν μποροῦν νὰ στηριχθοῦν γιατὶ αὐτὸς ὁ κύκλος (σσ. ὄχι τὸ χρονικό) δὲν ὑπῆρξε ποτέ. Στὴν πραγματικότητα κάποιοι Γαλάτες ἐπίσκοποι δὲν γιόρταζαν Πάσχα σὲ κάποιες ἡμερομηνίες γιὰ λόγους ἀκόμα ἄγνωστους σὲ μᾶς (ὅπως φανερώνει ὁ Computus, Codex Bernensis n. 645 τοῦ 7^ου αἰῶνος).

Πολὺ πιθανὴ αἰτιολόγηση γιὰ τὴν διαφορὰ τοὺ ἑορτασμοῦ τοῦ Πάσχα καὶ τῆς προκαλουμένης διαμάχης στὸ τέλος τοῦ 6^ου αἰῶνος φαίνεται νὰ εἶναι ἡ ἐπιρροὴ τοῦ ἰρλανδοῦ μοναχοῦ Ἁγίου Κολούμπα τῆς Ἰόνα (καὶ τῆς σχέσης του μὲ τὸν βασιλιὰ τῆς Βουργουνδίας Θεοδώριχο τὸν Β΄), ὁ ὁποῖος ἦρθε στὴν Γαλατία γιὰ ἱεραποστολικοὺς σκοπούς. Ἐγκαταστάθηκε στὴν Βουργουνδία στὸ ἀνάκτορο Anegray, τὸ ὁποῖο μετατράπηκε σὲ μονή. Μετὰ ἵδρυσε καὶ δεύτερη μονὴ στὸ Luxeuii τῆς Besangon καὶ ἕνα τρίτο στὴν Fontaines. Ὁ Ἅγιος Κολούμπα ἐφάρμοζε σταθερὰ καὶ στὴν Γαλατία τὸν ἰρλανδικὸ τρόπο ὑπολογισμοῦ τοῦ Πάσχα, δηλ. τὸν παλιὸ ρωμαϊκὸ τοῦ 312 μέχρι τὸ 342 («Traditionum Scoticarum tenacissimus consequator»). Αὐτὸ τὸν ἔφερε σὲ διαμάχη μὲ τὸν φραγκικὸ κλῆρο, ποὺ δὲν ἔβλεπε μὲ καλὸ μάτι τὴν αὐξανόμενη ἐπιρροή του καὶ ὁ ὁποῖος κατηγόρησε τὸν Ἅγιο ὡς τεσσαρεσκαιδεκατίτη, μία κατηγορία ποὺ ἦταν ἄδικη καὶ ἀνυπόστατη (Schmid, Die Osterfestberechnung auf den britisch. Inseln, 1904).

Ὁ Ἅγιος ἔγραψε στὸν Πάπα Γρηγόριο τὸν Μέγα περὶ αὐτοῦ τοῦ θέματος καθὼς καὶ περὶ τῆς συνόδου τῶν Ἐπισκόπων τῆς Βουργουνδίας, ἀποδεικνύοντας τὰ λάθη τῶν Βουργουνδῶν. Ἡ ἐπιστολὴ αὐτὴ πρέπει νὰ γράφτηκε μετὰ τὸ 595 (terminus a quo), διότι ὁ γραμματέας τοῦ Πάπα ἐγκαταστάθηκε στὴν Γαλατία μετὰ τὸ 595. Ἀλλὰ ἡ ἀπάντηση τοῦ Πάπα δὲν ἦταν εὐνοϊκή (Epistolae Merov. et Carol. aevi I 166 ff., Mlgne, Patr. lat. LXXX 260 fT), ἂν λάβουμε ὑπόψη καὶ τὴν Vita S. Salabergae, abbatissae S. Ioannis Laudunensis, suppari auctore c. II. «Exstant eiusdem patris Columbani scripta ad beatissimum et foecundissimum virum Gregorium pontificem Romanum;... sed et idem venerabilis vir ad praefatum Patrern melliflua remisit rescripta». Οἱ κατηγορίες ἐναντίον τοῦ Ἁγίου ὡς τεσσαρεσκαιδεκατίτη συνεχίστηκαν καὶ στὴν σύνοδο τοῦ Chälon-sur-Saöne τὸ 600 παρὰ τὴν ἀπολογητικὴ πρὸς τὴν σύνοδο ἐπιστολὴ τοῦ Ἁγίου (Migne. Patr. lat. LXXX 265 ff). Οἱ ἐπίσκοποι ἀδυνατοῦσαν ὅμως νὰ τιμωρήσουν τὸν Ἅγιο καὶ τοὺς ὑποστηρικτές του, διότι ὁ Βασιλιάς τὸν ὑποστήριζε. Τελικὰ ὅμως ἐπικράτησαν οἱ ἴντριγκες τῆς βασίλισσας Μπρουνχίλδης, οἱ ὁποῖες ἔστρεψαν τὸν βασιλιὰ ἐναντίον τοῦ Ἁγίου, ὁ ὁποῖος διέφυγε τὴν φυλάκιση του καὶ ἐγκατέλειψε τὴν Βουργουνδία («Ad haec rursum permota Brunichildis, regis animum adversum Columbanum excitat omniqae conatu perturbare intendit oraturque proceris, auligas, obtimatis omnis, ut regis animum contra verum Dei perturbarent, episcopusque sollicitare adgressa, et de eius religione detrahendo et statum regulae, quam auis custodiendam monachis indederat, macularet. Obtemperantis igitur auligae, persuasionibus miserae reginae, legis animum contra verum Dei perturbant, cogentes, ut accederet hac relegionem probaret» in Vita Columbani abbatis etc. auctore Iona 1. 1)

Καταλήγουμε στὸ συμπέρασμα λοιπόν, ὅτι ἂν ὑποθέσουμε κι ἐδῶ τὴν ὕπαρξη κάποιου μὴ ἀναφερθέντος σχίσματος λόγω ἡμερολογίου, πρᾶγμα ποὺ κι ἐδῶ ἀποδεικνύεται, ὅτι δὲν ὑπῆρχε, τότε αὐτὸ ἔχει νὰ κάνει μὲ τὴν ἔχθρα τῶν βουργουνδῶν ἐπισκόπων ἐναντίον τοῦ ἁγίου Κολουμπάνου καὶ τὶς ἴντριγκες τῆς βουργουνδικῆς βασιλικῆς αὐλῆς καὶ λιγότερο μὲ ὑποτιθέμενο ἡμερολογιακὸ λάθος τοῦ Ἁγίου.

Ἐπαναλαμβάνω, ὅτι καὶ σὲ αὐτὴν τὴν περίπτωση σχίσμα λόγῳ ἡμερολογίου δὲν ὑπῆρξε.

Γιὰ τὴν Ἱσπανία προσθέτω πρὸς τὸ παρὸν στὰ παραπάνω λεχθέντα καὶ τὰ ἑξῆς λίγα ἀλλὰ διαφωτιστικά. Μέχρι τὸ τέλος τοῦ 4^ου αἰῶνος διαθέτουμε ἐλάχιστες πηγὲς ὡς πρὸς τὸ ποιό ἡμερολόγιο ἀκολουθοῦσαν οἱ Ἱσπανοί. Σίγουρα ξέρουμε, ὅτι μεταξὺ 4^ου καὶ μέσα τοῦ 5^ου αἰῶνος οἱ Ἱσπανοὶ ἀκολουθοῦσαν ἡμερολογιακὰ τὴν Ρώμη, ὁμόφωνη γνώμη ὅμως γιὰ τὸν ἑορτασμὸ τοῦ Πάσχα δὲν ὑπῆρχε καὶ ὅτι ὁ Ἰσίδωρος τῆς Σεβίλλης ὁ ὁποῖος ἐπηρέασε τὴν πορεία πρὸς τὸν κοινὸ ἑορτασμό, ἀκολουθοῦσε τοὺς Πασχάλιους Πίνακες τοῦ Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας μέχρι τὸ 626, οἱ ὁποῖοι μᾶλλον συνεχίστηκαν ἀπὸ τοὺς Ἱσπανούς. Ἡ συνύπαρξη γιὰ πολλοὺς αἰῶνες Ὀρθοδόξων καὶ Ἀρειανῶν Βησιγότθων στὴν ἴδια χώρα, ὅπως ἀνέφερα καὶ παραπάνω, δυσκολεύει συχνὰ τὶς ἔρευνες τῶν ἱστορικῶν. Σίγουρο εἶναι ὅμως, ἐπαναλαμβάνω, ὅτι καὶ στὴν Ἱσπανία ὑπῆρχαν γιὰ ἀρκετὸ καιρὸ ἡμερολογιακὲς διαφορές, τὶς ὁποῖες χρησιμοποιοῦσαν ἑκάστοτε οἱ Φράγκοι καὶ οἱ Βησιγότθοι γιὰ τὴν ἐπέκταση τῶν σφαιρῶν ἐπιρροῆς τους καὶ σὲ αὐτὴν ὅμως τὴν περίπτωση σχίσμα λόγῳ ἡμερολογίου δὲν ὑπῆρξε.

Ἀποδεικνύεται λοιπὸν λεπτομερέστατα, ὅτι παρὰ τὶς μακρόχρονες ἡμερολογιακὲς διαφορὲς ἀκόμα καὶ ἀνάμεσα στοὺς ἐπισκόπους τῆς ἴδιας περιοχῆς, σχίσμα γιὰ τὸ ἡμερολόγιο δὲν ὑπῆρξε καὶ ὅτι ἡ ἐπιχειρηματολογία σας, κ. Μάννη, ἐναντίον τῶν συγκεκριμένων, τουλάχιστον, στοιχείων ποὺ παρέθεσε τὸ βιβλίο τοῦ κ. Ρίζου δὲν ἔχει ἐπιστημονικὲς ἀποδείξεις. Οἱ κατηγορίες ἐναντίον του βιβλίου τοῦ κ. Ρίζου περὶ τυχὸν θέσεων του μὲ μὴ διασταυρωμένες πηγὲς δὲν ἔχουν βάση.
Φυσικὰ αὐτὸ δὲν ἀποτελεῖ λόγο πανηγυρισμοῦ, ἀντίθετα μὲ αὐτὸν ποὺ ἑορτάσθηκε στὸ ἰστολόγιο «Κρυφὸ σχολειό», διότι ἡ μέριμνα σας νὰ ἀπαντήσετε στὸ ἐπίμαχο βιβλίο, ἀκόμα καὶ μὲ τὸν τρόπο ποὺ τὸ κάνατε, δείχνει τὸ ἐνδιαφέρον σας γιὰ τὸ θέμα. Ἐλπίζω ὅμως μετὰ τὰ παραπάνω στοιχεῖα θὰ ἐπιδείξετε κι ἐσεῖς τὴν ἴδια ἀναγνώριση γιὰ τὴν ἀνησυχία καὶ τὸ ἔργο τοῦ κ. Ρίζου.

Ἀδαμάντιος Τσακίρογλου