Δρ. Εμμανουήλ Κ. Δουνδουλάκη Β ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΩΝ ΝΗΣΤΕΙΩΝ (ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ)

“Β΄ Κυριακή των Νηστειών, αγιολογικές και εορτολογικές παρατηρήσεις”. Ομιλία του κ. Εμμ. Κ. Δουνδουλάκη, Δρ, Εκλεγ. Καθηγητή Αν. Εκκλ. Ακαδημίας Ηρακλείου, η οποία έγινε στον Ι. Μ. Ν. Αγ. Γεωργίου Μοιρών, το εσπέρας της Β΄ Κυριακής των Νηστειών. (2011)

Β ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΩΝ ΝΗΣΤΕΙΩΝ  (ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ)[1]

Δρ. Εμμανουήλ Κ. Δουνδουλάκη[2]

(εκλ. Επίκουρου καθηγητού Α.Ε.Α.Η.Κ.)

    Σεβασμιώτατε Μητροπολίτα Γορτύνης και Αρκαδίας κ. Μακάριε, σεβαστοί πατέρες, αγαπητοί συνάδελφοι, κυρίες και κύριοι.

   Αισθάνομαι ιδιαίτερη χαρά και συγκίνηση που βρίσκομαι σήμερα ανάμεσά σας, αποδεχόμενος την τιμητική, προς το πρόσωπό μου, πρόσκλησή σας, Σεβασμιώτατε. Αισθάνομαι χαρά, διότι έχω τη

δυνατότητα να επικοινωνήσω μαζί σας, στο πλαίσιο της παρούσας σύναξης, μετά τον Κατανυκτικό Εσπερινό που προηγήθηκε. Αισθάνομαι, επίσης, συγκίνηση, διότι μου δίνεται, για πρώτη φορά, η δυνατότητα να μιλήσω στη γενέτειρά μου, στον τόπο που γεννήθηκα και έζησα τα παιδικά και τα πρώτα εφηβικά χρόνια μου. Για τη δυνατότητα της επικοινωνίας που μου παρέχετε, για τα συναισθήματα που μου δημιουργούνται, σας ευχαριστώ από καρδιάς, Σεβασμιώτατε.

Το θέμα το οποίο επέλεξα να αναπτύξω, ή καλύτερα να προσεγγίσω, στο πλαίσιο της παρούσας σύναξης, αναφέρεται στα βασικά εορτολογικά και αγιολογικά δεδομένα που αφορούν τη Β΄ Κυριακή των Νηστειών και συνδέονται με τον αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης, άγιο Γρηγόριο Παλαμά,[3] του οποίου τη μνήμη τιμά σήμερα η Εκκλησία μας.

*  *  *  *  *  *

Η περίοδος της Μεγάλης Τεσσαρακοστής,[4] την οποία ήδη διανύουμε, είναι, ως γνωστόν, μια περίοδος προετοιμασίας και προπαρασκευής, «άσκησης»[5]και «μαρτυρικής» πορείας του χριστιανού, πάλης με τα πάθη και τις αδυναμίες του, με στόχο τη βίωση του εκουσίου Πάθους και της Αναστάσεως του Κυρίου.

Οι διαφοροποιήσεις που αφορούν την έκταση της νηστείας, την περίοδο αυτή, στις κατά τόπους Εκκλησίες, κατά το παρελθόν, καθώς και οι συμβολισμοί που προσδίδονται και καταχωρίζονται σε πηγές, όπως στο «Οδοιπορικό» της προσκυνήτριας στους Αγίους Τόπους, Αιθερίας,[6] κατά τον Δ΄ αιώνα, στους ιστοριογράφους Σωκράτη[7] και Σωζομενό[8], καθώς και ενδεικτικά στους Ιωάννη Κασσιανό[9] και Χρυσόστομο,[10] αββά Δωρόθεο,[11] καταδεικνύουν τησημαντικότητα της περιόδου στη ζωή της Εκκλησίας και αναδεικνύουν το στοιχείο της «προαίρεσης», στη μετοχή των πιστών σε αυτή, όπως σημειώνεται στις πηγές[12].

Ως γνωστόν, οι Κυριακές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής διακρίνονταν, αρχικά, από μια βιβλοκεντρικότητα, δηλαδή συνδέονταν με πρόσωπα και περικοπές της Αγίας Γραφής[13], της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, όπως π.χ. του Μωυσή και του Ααρών την πρώτη Κυριακή, του καλού Σαμαρείτη την τέταρτη, του πλουσίου και του φτωχού Λαζάρου την πέμπτη.

Από τον 9^ο μέχρι και το 19^ο[14] αιώνα, αντικαθίστανται, σταδιακά, οι εορτές αυτές των βιβλικών προτύπων της μετάνοιας και της αρετής, με τις μνήμες μεγάλων ασκητών, ησυχαστών και γεγονότων από τη ζωή της Εκκλησίας. Ενδεικτικά σημειώνουμε ότι μία από τις πρώτες,[15] χρονολογικά, εορτές που αντικατέστησαν τις παλαιότερες, είναι κι εκείνη της Ορθοδοξίας, την Α΄ Κυριακή των Νηστειών. Η εν λόγω εορτή η οποία τοποθετήθηκε στη θέση της μνήμης των Προφητών της Παλαιάς Διαθήκης που προαναφέραμε, επί Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, αγίου Μεθοδίου Α΄ (842-846).

Η δεύτερη Κυριακή των Νηστειών, η οποία και μας απασχολεί, ήταν αρχικά συνδεδεμένη κυρίως με την περικοπή του Τελώνη και του Φαρισαίου[16], αλλά και με την παραβολή του Ασώτου[17]. Στην πραγματικότητα αυτή καταλήγουμε αφενός με την έρευνα των παλαιότερων χειρογράφων, όπου καταχωρίζονται οι εν λόγω μνήμες και αφετέρου με την προγενέστερη υμνογραφία της ημέρας, η οποία είχε σαφή αναφορά στο γεγονός της μετάνοιας και στο παράδειγμα του Ασώτου ή του Τελώνου. Σήμερα, Β΄ Κυριακή των Νηστειών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, τιμάται η μνήμη του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (1296 -1359), εκτός από τη 14^η του μηνός Νοεμβρίου,[18] -ημέρα κοίμησης[19] του αγίου-.

Γεννώνται, λοιπόν, τα ακόλουθα ερωτήματα: Πότε; Για ποιούς λόγους και υπό ποιές προϋποθέσεις τοποθετήθηκε η εορτή του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, τη σημερινή ημέρα;

Ως προς το χρόνο τοποθέτησης της εορτής του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης τη Β΄ Κυριακή των Νηστειών,[20] διατυπώνονται οι ακόλουθες δύο υποθέσεις:

Η πρώτη, η οποία είναι και η επικρατούσα,[21] αποδίδει στον Πατριάρχη Φιλόθεο Κόκκινο[22] (1300 – 1379) την τοποθέτηση της μνήμη του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης κατά τη σημερινή ημέρα.[23] Η πράξη αυτή φαίνεται να συντελέστηκε μετά τη διακήρυξη της αγιότητας του Θεσσαλονίκης Γρηγορίου, με τη Συνοδική Πράξη του 1368, για την οποία θα κάνουμε εκτενέστερη αναφορά στη συνέχεια του λόγου μας.

Η δεύτερη παράδοση φέρει τη μνήμη του αγίου Γρηγορίου να τοποθετείται τη συγκεκριμένη Κυριακή, εκ μεταθετού, από τις 14 Νοεμβρίου[24], μόλις το 15^ο αιώνα. Ενδεικτικός, ως προς αυτό, είναι ο λόγος του καθηγητή κ. Γιάγκου, σύμφωνα με τον οποίο η διατύπωση των χειρογράφων ότι κατά τη Β΄ Κυριακή των Νηστειών «ψάλλεται η Ακολουθία» και όχι ότι «επιτελούμε μνήμην» του αγίου Γρηγορίου Παλαμά, αυτό εκφράζει την πεποίθηση ότι ο εορτασμός του αγίου κατά την Κυριακή αυτή της Μ. Τεσσαρακοστής, συνιστά μετάθεση της μνήμης του από τις 14 Νοεμβρίου[25]. Υπέρ της συγκεκριμένης εκδοχής συγκλίνουν, επίσης, οι σχετικές καταχωρίσεις σε χειρόγραφα της Εθνικής Βιβλιοθήκης των Αθηνών[26] και του Αγίου Όρους-[27], οπότε, -σύμφωνα με τουςθιασώτες της παραδόσεως αυτής-, η μνημόνευση του ονόματος του αγίου, κατά τη Β΄ Κυριακή των Νηστειών, δεν συνδέεται με το πρόσωπο τουΚωνσταντινουπόλεως, αγίου[28] Φιλοθέου[29].

Χωρίς να μπορούμε να απορρίψουμε κάποια από τις παραπάνω εκδοχές, -και με δεδομένο ότι το συγκεκριμένο ζήτημα παραμένει ακόμη ανοικτό[30], σε ακαδημαϊκό επίπεδο-, ίσως θα ήταν ορθότερο να τις δούμε συνθετικά και να αποδεχτούμε ως πραγματικότητα την εισαγωγή της μνήμης του αγίου Γρηγορίου, τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, από τον Πατριάρχη Φιλόθεο Κόκκινο, πρωτίστως στο Εορτολόγιο της Αγίας Σοφίας, στην Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως[31] και δευτερευόντως, τη βαθμιαία διεύρυνσή της,[32] και σε άλλα γεωγραφικά διαμερίσματα της αυτοκρατορίας.

Ποιοί όμως λόγοι οδήγησαν στην επιλογή της Β΄ Κυριακής των Νηστειών για να τοποθετηθεί η μνήμη του εν λόγω αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης[33];

Η τοποθέτηση της μνήμης του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά την ημέρα αυτή, -χωρίς να διαγράφεται η σχετική καταχώρισή της και στις 14^η Νοεμβρίου-, συνδέεται άμεσα με τους αγώνες που κατέβαλε ο εν λόγω αρχιεπίσκοπος για την υπεράσπιση του Ορθοδόξου Δόγματος,[34] έναντι των αιρετικών κακοδοξιών της εποχής του, τη διατήρηση της γνήσιας και ανόθευτης πίστης,[35] τα οποία συνδέονται με το βαθύτερο νόημα της εορτής της Κυριακής της Ορθοδοξίας. Δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής μας ότι στο Συνοδικό της Ορθοδοξίας, [36] που αναγνώσαμε την προηγούμενη Κυριακή, μνημονεύεται ο εν λόγω άγιος και γίνεται αναφορά στη θεολογική διδασκαλία του,[37] η οποία παρουσιάζει συνέπεια και συνέχεια[38] με τη θεολογία των μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας μας και συντέλεσε στον έλεγχο και την ανασκευή των θεολογικών παρεκκλίσεων των Βαρλαάμ και Ακίνδυνου[39]. Η στάση αυτή του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, θεωρείται ως η «κύρια γενεσιουργός αιτία της καθιέρωσης του εορτασμού»[40] του, την ημέρα αυτή. Συνεπώς, είναι λογικό η Εκκλησία να θεωρήσει την τοποθέτηση της μνήμης το αγίου Γρηγορίου, κατά τη Β΄ Κυριακή των Νηστειών, ως προέκταση[41], ως «δευτέρωση»[42], αν θέλετε, εκείνης της Κυριακής της Ορθοδοξίας, και «ως σφραγίδα της ταυτότητάς της»[43].

Στην επικρατούσα, αυτή παράδοση, ως προς το λόγο τοποθέτησης της εορτής του αγίου Γρηγορίου τη Β΄ Κυριακή των Νηστειών, θα μπορούσε κάποιος να προσθέσει και τις ακόλουθες δύο εκδοχές – υποθέσεις:

Είναι ευρύτερα γνωστό ότι η ημερομηνία αρκετών Θεομητορικών, Δεσποτικών, κ.ά., εορτών, όπως π.χ. του Γενέσιου και των Εισοδίων της Θεοτόκου,[44]της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος,[45] της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού,[46] συνδέονται με εγκαίνια ιερών ναών. Θα μπορούσε κάποιος να υποθέσει ότι κάτι ανάλογο ισχύει και στην περίπτωση του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Δηλαδή, η τοποθέτηση της μνήμης του τη Β΄ Κυριακή των Νηστειών, -ημερομηνία η οποία είναι διαφορετική από εκείνη της κοιμήσεώς του-, ίσως να μην είναι ανεξάρτητη από τα εγκαίνια κάποιου εκ των πρώτων ναών[47] που ανοικοδομήθηκαν προς τιμήν του αγίου στη Βόρεια Ελλάδα.

Μια δεύτερη υπόθεση θα μπορούσε να διατυπώσει κάποιος ως προς τον εορτασμό της μνήμης του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά τη Β΄ Κυριακή των Νηστειών: Αυτή συνδέεται με το χρόνο έκδοσης του Συνοδικού Τόμου του 1368, σύμφωνα με τον οποίο διακηρύχθηκε η αγιότητα του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης. Μελετητές τοποθετούν την έκδοση του Συνοδικού αυτού Τόμου την περίοδο μεταξύ Φεβρουαρίου και 4 Μαρτίου[48], ή σύμφωνα με τις πηγές, στις 6 Απριλίου[49] του ίδιου έτους. Το διάστημα αυτό συνδέεται, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων,[50] με τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Το δεδομένο αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει στην υπόθεση της ανάμνησης του χρόνου έκδοσης του Συνοδικού Τόμου, από τον Κωνσταντινουπόλεως Φιλόθεο Κόκκινο, με τη Β΄ Κυριακή των Νηστειών, γεγονός που συντέλεσε στη σύνδεση του αγίου Γρηγορίου, με την ημέρα αυτή της Τεσσαρακονθημέρου νηστείας.

Βέβαια οι δύο αυτές εκδοχές δεν υπερβαίνουν το πλαίσιο της υπόθεσης και θα άξιζε να γίνει μια συστηματική έρευνα, στο μέλλον, για να διερευνηθεί η ευστάθειά τους. Εμείς απλά τις καταθέτουμε στην αγάπη σας.

Πριν ολοκληρώσουμε την πρώτη αυτή ενότητα της παρουσίασής μας, που αφορά τις εορτολογικές παρατηρήσεις, αξίζει να σημειώσουμε ότι τόσο ο ανέκδοτος[51] Ασματικός Κανόνας προς τιμήν του αγίου Γρηγορίου Παλαμά, που καταχωρίζεται στον Κώδικα 39 της Παναγίας της Καμαριώτισσας, της Χάλκης,[52] όσο και τα έντυπα Τριώδια, από το πρώτο που εκδόθηκε στη Βενετία, το 1522, μέχρι και σήμερα, ο αρχιεπίσκοπος της Θεσσαλονίκης μνημονεύεται σταθερά κατά τη Β΄ Κυριακή των Νηστειών, με τη σχετική επισήμανση ότι: «Τη αυτή ημέρα Κυριακή, Δευτέρα των Νηστειών, μνήμην επιτελούμεν του εν αγίοις Πατρός ημών Γρηγορίου, αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης του Παλαμά.»[53]

* * * * * *

Στο σημείο αυτό γεννώνται τα ακόλουθα ερωτήματα: Πώς ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Γρηγόριος Παλαμάς, ο μεγάλος αυτός Πατέρας, ο Ησυχαστής και Διδάσκαλος της ύστερης Βυζαντινής περιόδου, εντάχθηκε στο Αγιολόγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας; Ποιά η σημασία της συμπερίληψής του στο Αγιολόγιο και στον Εορτολογικό κύκλο της Εκκλησίας μας; Πόσο απρόσκοπτη ήταν, τέλος, η καταγραφή της μνήμης του στα λειτουργικά βιβλία της Εκκλησίας και ιδιαίτερα στο Τριώδιο;

Πριν προχωρήσουμε στην παρουσίαση των όσων συνδέονται με την αγιότητα του αρχιεπισκόπου Γρηγορίου του Παλαμά[54], κρίνεται σκόπιμο να υπογραμμίσουμε ότι προκειμένου περί της διακήρυξης της αγιότητας ενός κεκοιμημένου μέλους στην Ορθόδοξη Εκκλησία,[55] σημαίνοντα ρόλο διαδραμάτιζε και διαδραματίζει η συνείδηση του πληρώματος της, δηλαδή οι πιστοί (κλήρος και λαός), οι οποίοι αποδέχονταν ένα κεκοιμημένο μέλος της ως άγιο, ή αμφισβητούσαν την προβαλλόμενη, από ορισμένους, αγιότητά του. Έτσι γίνεται κατανοητό το γιατί πάντοτε έχει ο λαός τον πρώτο, αλλά και τον τελευταίο λόγο, για το χαρακτηρισμό ενός κεκοιμημένου, ως αγίου, στην Ορθόδοξη παράδοση. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι υποβαθμίζεται ο ρόλος της επίσημης, της Μητέρας Εκκλησίας, του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ειδικότερα, ο οποίος είναι να «μετουσιώνει ένα βίωμα των πιστών σε επίσημη Εκκλησιαστική Πράξη».[56]

Η ένταξη του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, Γρηγορίου του Παλαμά, στο Αγιολόγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας, κρίνεται ζήτημα εξαιρετικής σημασίας, αφενός διότι συμπίπτει με σημαντικές εξελίξεις που συντελούνται κατά τον 14^ο αιώνα στον τρόπο διακήρυξης της αγιότητας των κεκοιμημένων μελών, και αφετέρου διότι το πρόσωπο του εν λόγω ιεράρχη, συνιστούσε «σημείο αντιλεγόμενο»[57] μεταξύ της Ορθόδοξης και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Η συμπερίληψή του στη χορεία των Αγίων αποτελούσε, έμμεσα, αλλά με τρόπο σαφή, την απάντηση του ορθοδόξου πληρώματος στις ποικίλες θεολογικές παρεκκλίσεις της Δυτικής Χριστιανοσύνης.

Για να κατανοήσουμε τη σπουδαιότητα της εντάξεως του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά στο Αγιολόγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας, θα σας υπενθυμίσω τη διατύπωση του αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρυσοστόμου Παπαδόπουλου, ο οποίος σημείωνε το 1917: ότι «Ουδενός ετέρου αγίου της ορθοδόξου Εκκλησίας επολεμήθη η μνήμη μετά τοσαύτης λύσσης, (από το Ρωμαιοκαθολικισμό) μεθ’ όσης η του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά».[58] Οι εχθρικές διαθέσεις των Λατίνων, δεν εστιάζονταν μονάχα στα συγγράμματα[59] και τη διδασκαλία του αγίου, -τα οποία ήλεγχαν και ανασκεύαζαν την θεολογική κακοδοξία των Δυτικών-, αλλά και συνδέονταν άμεσα με την προσπάθεια των ετεροδόξων να προσβάλλουν την ύπαρξη αγίων στην Ορθόδοξη Ανατολή, μετά το Σχίσμα. Σύμφωνα με τον ισχυρισμό των Λατίνων, μετά το 1054, «η θεία χάρις απεμακρύνθη από της (Ορθοδόξου) Εκκλησίας… και … δεν υπάρχουσιν παρ’ αυτής άγιοι, δεν υπάρχει ιερωσύνη…».[60] Αυτά διατύπωναν οι Λατίνοι.

Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, ότι η ένταξη του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, Γρηγορίου του Παλαμά στο Αγιολόγιο και Εορτολόγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας υπήρξε πράξη καθοριστικής σημασίας για την Ανατολική Εκκλησία, γι’ αυτό και η σχετική διαδικασία προσέλαβε επίσημο χαρακτήρα, προκειμένου να διασκεδάσει τις όποιες αντιρρήσεις ήγειραν οι αντιφρονούντες.

Μέχρι την εποχή του ιερού πατρός, η Ορθόδοξη Εκκλησία κατέγραφε τη μνήμη ενός κεκοιμημένου μέλους της στα Δίπτυχα, εφόσον στη συνείδηση του πληρώματός της εκείνος θεωρείτο ως άγιος, χωρίς να κρίνεται απαραίτητη η έγκριση της εκκλησιαστικής αρχής για να αποδοθούν σε αυτό τιμές αγίου.[61]Στην περίπτωση όμως του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (†1357)[62], όπως συνέβη και με τους αγίους Αθανάσιο Α’ (†1315), πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως[63]και άγιο Μελέτιο (†1286), η επίσημη Εκκλησία δεν αρκέστηκε στη συνείδηση του πληρώματός της, που διαπίστωνε την αγιότητά τους, αλλά προέβη και στη λήψη σχετικής Συνοδικής αποφάσεως, υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις, διαδικασία η οποία διατηρείται, με ορισμένες διαφοροποιήσεις, μέχρι σήμερα,[64] από την Ορθόδοξη Εκκλησία.

Ενώ ήταν στη ζωή, ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, περιβαλλόταν με τη φήμη του αγίου ανδρός. Η κατά Χριστόν πορεία και βιοτή του, η οποία ξεκίνησε το 1296 από το αυτοκρατορικό περιβάλλον της Κωνσταντινουπόλεως, η ασκητική πορεία του στο Άγιο Όρος,[65] στις Μονές Βατοπαιδίου (1316-1320), Μ. Λαύρας (1320-1323) και Εσφιγμένου (1334), στη Μονή του Ακαταλήπτου της Κωνσταντινούπολης (1342), η μετέπειτα αρχιερατική διακονία του στη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης (1347-1359), αλλά κυρίως οι διώξεις που υπέμεινε, η ένθεη ασκητική πορεία του, «η γεμάτη οπτασίες και οράματα»[66], η διδασκαλία και τα συγγράμματά του, η επιτέλεση θαυμάτων[67], με τη χάρη του Θεού, ήταν εκείνα τα στοιχεία που ωθούσαν τον κόσμο που τον περιέβαλλε, να τον θεωρεί ως άγιο, ακόμη και πριν από την κοίμησή του. Ήταν, λοιπόν, φυσικό, να τιμηθεί ως άγιος αμέσως μετά την εις Κύριον εκδημία του, σε ηλικία 63 ετών, στις 14 Νοεμβρίου του 1357 ή του 1359, -κατά την επικρατούσα[68] παράδοση-, όχι μονάχα από το στενό κύκλο των μαθητών του, αλλά και ευρύτερα από τις κατά τόπους εκκλησιαστικές κοινότητες της Ορθόδοξης Ανατολής, με τις οποίες είχε συνδεθεί. Υπέρ της άμεσης αναγνώρισης του Γρηγορίου ως αγίου, φαίνεται να συντέλεσε, τόσο η επιτέλεση θαυμάτων από μέρους του, πριν και μετά την κοίμησή του, όσο και η επικράτηση των λεγόμενων Ησυχαστών επί των λατινοφρόνων αντιπάλων τους[69].

Ενδεικτικές ορατές εκφράσεις της διακήρυξης της αγιότητας ενός κεκοιμημένου μέλους της Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι η συγγραφή του βίου του αγίου, η σύνταξη Ασματικής Ακολουθίας προς τιμήν του, η ιστόρηση της εικόνας του, η καθιέρωση ημέρας μνήμης, η ανοικοδόμηση ναού προς τιμήν του, κ.ά.

Παρενθετικά σημειώνουμε ότι πρώτος βιογράφος του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, υπήρξε ο άγιος[70] Φιλόθεος ο Κόκκινος (†1379), ένας από τους επιφανέστερους και πολυγραφείς αρχιερείς της Εκκλησίας μας, ο οποίος, όπως ο ίδιος σημειώνει, προέβη στη συγγραφή Συναξάριου[71], εκτενούς βίου[72], πέντε μόλις έτη μετά την κοίμηση του αγίου,[73] καθώς και στη σύνταξη Ασματικής Ακολουθίας προς τιμήν του. Ενδεικτικά είναι όσα σημειώνει: «… άγιον έχω τούτον, αναφέρει για τον Παλαμά, και των μεγάλων εκείνων διδασκάλων της Εκκλησίας, των θεοφόρων Πατέρων κατ’ ουδέν υπολλείποντα. Και μαρτυρούσι τω λόγω τα εμά προς εκείνον εγκώμια, διά τε κανόνων και ύμνων εμοί πονηθέντα, και όσα ο παρ’ εμού συγγραφείς εκείνου βίος και τινών εγκωμίων μέρη».[74] Δεν διστάζει, επίσης, να υπογραμμίσει ότι την περίοδο κατά την οποία βρισκόταν στη Μονή του Σωτήρος Χριστού του Ακαταλήπτου,[75] τελούσε λαμπρή εορτή προς τιμήν του αγίου Γρηγορίου, πριν από την επίσημη ένταξή του στο Εορτολόγιο της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινουπόλεως. Ο ίδιος μάλιστα διασώζει την πληροφορία ότι στην Καστοριά, είχε ανοικοδομηθεί ναός προς τιμήν του Γρηγορίου, με αφορμή την επιτέλεση ενός θαύματος και ο άγιος τιμόταν την ημέρα της κοιμήσεώς του[76]. Σημειώνει επίσης ότι και οι θεσσαλονικείς ανήγειραν ναό και εόρταζαν τη μνήμη του, όπως συνέβαινε και στο Άγιο Όρος.[77]Μνημονεύει τέλος ότι ήδη αμέσως μετά το θάνατο του αγίου Γρηγορίου ιστορήθηκαν αρκετές εικόνες[78] προς τιμήν του, ενώ πολύ σύντομα, έξι έτη μετά την κοίμησή του,[79] εντάσσεται και στον εικονογραφικό διάκοσμο των ναών, όπως καταδεικνύουν σχετικές τοιχογραφίες.[80]

Ο ησυχαστής πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως άγιος Κάλλιστος Α΄ (β. πατρ. 1355-1363) στην προσπάθειά του να κάμψει τις υπαρκτές ενστάσεις ως προς την αγιότητα του Γρηγορίου του Παλαμά, από τους αντιπάλους του, στέλνει επιστολή στους επισκόπους της Θεσσαλονίκης, καθώς και σε άλλους οφικιάλους της Εκκλησίας, προκειμένου να συγκεντρωθούν ενυπόγραφες μαρτυρίες περί των θαυμάτων του αγίου[81], υπό την προεδρία της Βασιλομήτορος Άννης, η οποία διέμενε στην πόλη.

Σε παρόμοια ενέργεια προβαίνει ένα χρόνο μετά και ο διάδοχός του στον Πατριαρχικό θρόνο, άγιος Φιλόθεος Κόκκινος, ο οποίος συγκεντρώνει, διά του Μεγάλου Οικονόμου της Εκκλησίας, «αξιόπιστους μάρτυρας» θαυμάτων του αγίου, όχι, διότι αμφιβάλλει ο ίδιος για την αγιότητα του «πνευματικού πατέρα»[82] και συναγωνιστή του, Γρηγορίου, -όπως χαρακτηριστικά σημειώνει -, «αλλά διά τους αμφιβάλλοντας και τους απιστούντας».[83] Ο ίδιος, όνταςπεπεισμένος περί της αγιότητας του Παλαμά, προτρέπει όχι μονάχα τους Λαυριώτες μοναχούς να τιμούν τη μνήμη του, αλλά και όλους όσους το επιθυμούν, να προβαίνουν «ακωλύτως»[84], στη συγκεκριμένη πράξη.

Τον Απρίλιο του 1368, πριν τη συμπλήρωση εννέα χρόνων από την κοίμηση του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, αγίου Γρηγορίου, συγκαλείται σύνοδος, υπό την προεδρία του πατριάρχου Φιλοθέου, και με σχετική Πράξη εγγράφεται ο άγιος στο Εορτολόγιο της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως, της «Μεγάλης Εκκλησίας»[85], και διακηρύσσεται[86], επίσημα, η αγιότητά του, μετατρέποντας την εορτή του από «τοπική» σε «πάνδημο»,[87] στην Ορθόδοξη Εκκλησία.

Στο σημείο αυτό κρίνεται σκόπιμο να σημειωθεί ότι προκειμένου περί της εντάξεως του Γρηγορίου του Παλαμά στο Αγιολόγιο και Εορτολόγιο της Εκκλησίας, λήφθηκαν υπόψη, τα ακόλουθα:

1. Η διαπίστωση και η έμπρακτη διακήρυξη της αγιότητάς του από το πλήρωμα των κατά τόπους Εκκλησιών, όπου ο Γρηγόριος τιμόταν ως άγιος, με την ανέγερση ναών, την εορτή της μνήμης του, την υμνογραφία, την εικονογραφία και την πλοκή εγκωμίων προς αυτόν.
2. Ο ένθεος βίος του, η πλειάδα των συγγραμμάτων του, Δογματικού και Λειτουργικού, Αντιρρητικού και Απολογητικού χαρακτήρα, αλλά και η διδασκαλία του, (για το άκτιστο φώς, τη διάκριση ουσίας και ενεργειών στο Θεό, καθώς και οι επισημάνσεις του ως προς το ζήτημα του Filioque των Δυτικών), συντέλεσαν ώστε να συναριθμηθεί ο Παλαμάς μεταξύ των διδασκάλων και μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας, όπως σημειώνεται και σε σχετικό όραμα μοναχού που καταχωρίζεται από τον άγιο Φιλόθεο Κόκκινο στο Βίο του.[88] Όλα αυτά, συνηγόρησαν υπέρ του ορθοδόξου φρονήματος του αρχιεπισκόπου Γρηγορίου, και συνυπολογίστηκαν για τη διακήρυξη της αγιότητάς του.
3. Τα θαύματα[89] αποτελούν τον αδιάψευστο μάρτυρα της αγιότητας του Γρηγορίου του Παλαμά, κατά τον Πατριάρχη Κόκκινο. Απλά σημειώνουμε ότι στον εγκωμιαστικό λόγο του πατριάρχη Φιλοθέου προς τον άγιο, -ο οποίος υπενθυμίζουμε ότι συντάχτηκε πριν από τη Σύνοδο του 1368-, μνημονεύονται 15 θαύματα,[90] που συνδέονται με παθήσεις του πεπτικού συστήματος, με παραλύσεις άνω άκρων και λοιπών μελών του σώματος, θανατηφόρες ασθένειες, κ.ά. Ο ίδιος, μάλιστα, ο βιογράφος του αγίου, δεν διστάζει να σημειώνει ότι «… τιμώ τούτον ως άγιον από τον θαυμάτων αυτού, ά μετά την ενθάδε προς Θεόν εκδημίαν ειργάσατο, ιαμάτων πηγήν τον ίδιον αναδείξας τάφον.»[91] Και υπό μορφή ρητορικής ερώτησης εκφράζει την απορία: «…πώς γάρ ουκ αν έχοιμεν αυτόν άγιον και θεοφόρον όν ο Θεός εδόξασεν ούτω διά θαυμάτων;»[92] δίδοντας παράλληλα απάντηση στους Λατίνους για την αμφισβήτηση της χάριτος και την απουσία αγίων στην Ορθόδοξη Εκκλησία, μετά το Σχίσμα.

Στους αιώνες που ακολούθησαν μετά τη διακήρυξη της αγιότητας του Γρηγορίου του Παλαμά, η μνημόνευσή του σε χειρόγραφα Συναξάρια,[93] σε Μηναία,[94] σε Τυπικά,[95] η αξιοποίηση της μνήμης του στο κήρυγμα, κυρίως κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας,[96] η σύνθεση Ασματικών Ακολουθιών προς τιμήν του, είναι από πενιχρή έως ανύπαρκτη, εκτός ασφαλώς από ελάχιστες εξαιρέσεις, κειμένων και υμνογραφημάτων που αφορούν συγγραφείς και Πατέρες της Εκκλησίας οι οποίοι διακρίνονται για τα αντιλατινικά τους αισθήματα, όπως ο άγιος Μάρκος ο Ευγενικός και ο Γεννάδιος ο Σχολάριος, ή ανήκουν στους λεγόμενους Κολλυβάδες,[97] όπως ο Αθανάσιος[98] ο Πάριος[99] (†1813) και ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης.

Γεννάται λοιπόν το ερώτημα: Πώς εξηγείται το γεγονός της αποσιώπησης του προσώπου αλλά και της μνήμης του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, από την πλειοψηφία των χειρογράφων[100] των εν χρήσει λειτουργικών βιβλίων της περιόδου από το 15^ο έως το 19^ο αιώνα; Η απάντηση στο συγκεκριμένο ερώτημα, ίσως θα πρέπει να αναζητηθεί σε λειτουργικούς λόγους,[101] σε τυπικές διατάξεις,[102] σε λόγους που συνδέονται με πρόσωπα αρνητικά διακείμενα στον Ησυχασμό[103] και κυρίως στα αντιπαλαμικά αισθήματα και την προπαγάνδα που άσκησαν οι Λατίνοι[104] προκειμένου να αμφισβητηθεί και να λησμονηθεί ο άγιος στην Ορθόδοξη Εκκλησία.

Για να καταδειχθεί η τελευταία αυτή πραγματικότητα, θα σημειώσουμε το εγχείρημα των Λατίνων κληρικών να απαλείψουν την Ακολουθία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, από το βιβλίο του Τριωδίου, που τυπωνόταν στη Βενετία. Ενδεικτικός είναι ο λόγος του Νεκτάριου Πατριάρχη Ιεροσολύμων. Σημειώνει χαρακτηριστικά: «Τούτου δε (του αγίου Γρηγορίου) τη Δευτέρα εβδομάδι της Τεσσαρακονθημέρου νηστείας εορταζομένου, την ακολουθίαν εν τω Τριωδίω περιεχομένην, πάντα λίθον κεκινήκασιν ώστε εξαλείψαι της βίβλου οι επί της Inquisitionis των εκδεδομένων βιβλίων τεταγμένοι φράτορες· αλλ’ ουδέν ήνευσαν, των Ενετών αείποτε, το γε επ’ αυτοίς, ακίνητα ημίν της πίστεως τετηρηκότων και ανεπηρέαστα».[105] Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί, ότι μολονότι τις τελευταίες δεκαετίες οι Ουνίτες αναγκάστηκαν να συμπεριλάβουν την Ακολουθία του αγίου στις εκδόσεις του Τριωδίου, τοποθέτησαν αυτή στο τέλος[106] του εκκλησιαστικού βιβλίου και με σχετική επισήμανση,[107] που δηλώνει με σαφήνεια ότι ίδιοι αποστασιοποιούνται από το γεγονός της αγιότητας και της μνήμης του αγίου Γρηγορίου, αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης.

Σεβασμιώτατε, σεβαστοί πατέρες, κυρίες και κύριοι.

Δεν θα ήθελα να δοκιμάσω περισσότερο την υπομονή και την ανοχή σας, καταχρώμενος τον πολύτιμο χρόνο σας. Γι’ αυτό θα αρκεστώ στα ακόλουθα:

Η Β΄ Κυριακή των Νηστειών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, με την καταχωρούμενη σε αυτήν μνήμη του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, μας δίδει τη δυνατότητα να συνειδητοποιήσουμε ότι η Δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας δεν είναι αποκομμένη από τη ζωή και το ήθος των πιστών, το οποίο και διαποτίζει. Η μνήμη του αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης αγίου Γρηγορίου, σήμερα, το τίμιο λείψανό του, το οποίο βρίσκεται στο Μητροπολιτικό ναό τηςΘεσσαλονίκης,[108] τα θαύματά του, καταδεικνύουν ότι ο Θεός δεν έπαψε να χαριτώνει τα κεκοιμημένα μέλη του εκκλησιαστικού σώματος, τα οποία αποδεικνύουν, εμπράκτως, την αγάπη τους προς Εκείνον, την επιθυμία τους να υπερβούν τα πάθη και τις αδυναμίες τους, και να πορευτούν στην πορεία της αγιότητας, όπως ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς. Η Μεγάλη Τεσσαρακοστή, η Β΄ Κυριακή των Νηστειών, ειδικότερα, με το εορτολογικό και αγιολογικό περιεχόμενό της καταδεικνύει την πραγματικότητα αυτή και λειτουργεί ως προσκλητήριο αγιότητας για κάθε πιστό.

Ας μην λησμονούμε ότι, τιμώντας σήμερα, τον αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης Γρηγόριο Παλαμά, δοξάζουμε συνάμα τον εν Τριάδι Θεό, «ω η δόξα και το κράτος εις τους αιώνας. Αμήν».

Σας ευχαριστώ!

Δρ. Εμμανουήλ Κ. Δουνδουλάκης

Μοίρες, 20 / 3/ 2011

[1] Ομιλία που πραγματοποιήθηκε στον Ιερό Ναό του αγίου Γεωργίου Μοιρών (Μητροπολιτικό Ναό Ιεράς Μητροπόλεως Γορτύνης & Αρκαδίας), κατά τον Κατανυκτικό Εσπερινό της Β΄ Κυριακής των Νηστειών (20/ 3/2011).

[2] Ο Δουνδουλάκης Εμμανουήλ γεννήθηκε το 1975 στο Ηράκλειο της Κρήτης. Είναι εκλεγμένος (2/12/2008) Επίκουρος Καθηγητής στην Ανωτάτη Εκκλησιαστική Ακαδημία Ηρακλείου Κρήτης (όπου διδάσκει από το 2006), με γνωστικό Αντικείμενο την Αγιολογία – Υμνολογία. Είναι Διδάκτορας (άριστα) του τμήματος Θεολογίας του Α.Π.Θ. (2006). Μεταπτυχιακές σπουδές (άριστα) πραγματοποίησε στη Θεσσαλονίκη και σε Πανεπιστήμια της Ελβετίας. Πτυχιούχος του τμήματος Θεολογίας του Α.Π.Θ. (άριστα, πρώτος σε βαθμολογική κατάταξη) και της Ανωτέρας Εκκλησιαστικής Σχολής Κρήτης (άριστα, πρώτος σε βαθμολογική κατάταξη). Πραγματοποίησε επίσης σπουδές Ελληνικής Παλαιογραφίας (άριστα), Management – Marketing, κ.ά. Γνώστης της Γαλλικής, της Αγγλικής και της Ιταλικής γλώσσας, καθώς και βασικών στοιχείων της Γερμανικής. Το 2010 διορίστηκε Γραμματέας της Συνοδικής Επιτροπής «επί των αιρέσεων & της Παραθρησκείας», και είναι, μεταξύ των άλλων, μέλος της Παγκρήτιας Ένωσης Λογοτεχνών. Είναι συγγραφέας ένδεκα (11) βιβλίων θεολογικού και λογοτεχνικού ενδιαφέροντος, και πολλές μελέτες του (περισσότερες από 30) έχουν δημοσιευτεί σε επιστημονικά και μη περιοδικά.

[3] Ενδεικτικά περί του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, βλ. Π. Χρήστου, «Ο Γρηγόριος ο Παλαμάς. 1959», Θεολογικά Μελετήματα. Νηπτικά και Ησυχαστικά, εκδ. Π.Ι.Π.Μ., Θεσσαλονίκη 1977, σσ. 123-138· Χ. Αραμπατζή,Εκκλησιαστικοί Συγγραφείς και κείμενα 12^ου -15^ου αιώνα, Πατερικά και Αγιολογικά κείμενα και Μελέτες, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2007, σσ. 102-108· Ι. Ρωμανίδη, «Α΄ Εισαγωγή Γενική. Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς», Ρωμαίοι ήΡωμηοί Πατέρες της Εκκλησίας, τ. 1, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 35 κ.εξ.

[4] Ενδεικτικά περί του θέματος της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, βλέπε: A. Schmemann, Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Πορεία προς το Πάσχα, εκδ. Ακρίτα, Αθήνα 1989, σσ. 165.

[5] Ευσεβίου Καισαρείας, Περί της εορτής του Πάσχα, 4, ΒΕΠ 24, 87.

[6] Αιθερίας, Οδοιπορικόν εις το Σινά και τους Αγίους Τόπους, μετ. αρχιμ. Νικοδήμου, Άνθη Ευσεβείας 9, εκδ. Τήνος, Αθήναι 2007, σσ. 171-181.

[7] Σωκράτους, Εκκλησιαστική Ιστορία, 5, PG 67, 632B-633B.

[8] Ερμεία Σωζομενού, Εκκλησιαστική Ιστορία, 7, PG 67, 1477ΑB.

[9] Ιωάννου Κασσιανού, Conférences, 25, SC 64, 100.

[10] Ιωάννου Χρυσοστόμου, Λόγος εις τους τα πρώτα Πάσχα νηστεύοντας, PG 48,867.

[11] Αιθερίας, ό.π., σ. 172, υποσ. 3.

[12] Σωκράτους, Εκκλησιαστική ιστορία, PG 67, 633B:«…. Περί τούτου τη εκάστου γνώμη και προαιρέσει επέτρεψαν οι απόστολοι, ίνα έκαστος μη φόβω, μηδέ εξ ανάγκης το αγαθόν κατεργάζοιτο.».

[13] Γ. Βεργωτή, Η νηστεία της Μ. Τεσσαρακοστής, Θεσσαλονίκη 1983, σσ. 51-57.

[14] Θ. Γιάγκου, «Μαρτυρίες περί της μνήμης του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά στο Άγιο Όρος», Κληρονομία 28 (1996) 25.

[15] Βλέπε τη σχετική εκδοχή ότι η εορτή της Σταυροπροσκυνήσεως τοποθετήθηκε την περίοδο της Μ. Τεσσαρακοστής μεταξύ 9^ου και 10^ου αι. Βλ. Κ. Καραϊσαρίδη (πρωτ.), «Οι εορτές του Τιμίου Σταυρού», Το Χριστιανικόν  Εορτολόγιον. Πρακτικά Η΄ Πανελλήνιου Λειτουργικού Συμποσίου Στελεχών των Ιερών Μητροπόλεων, εκδ. Ι.Σ.Ε.Ε., Αθήνα 2007, σ. 200.

[16] Γ. Φίλια, Εορτολογία. Διαμόρφωση, εξέλιξη και θεολογία των εορτών, (Πανεπιστημιακές παραδόσεις), Αθήνα 1999, σ. 9.

[17] Δ. Βακάρου (πρωτ.), Ομιλητική, εκδ. Ανδρονάκη, Θεσσαλονίκη ³1998, σ. 195.

[18] Οι πηγές δεν ομονοούν ως προς την ημέρα μνήμης του αγίου. Προκαταβολικά υπογραμμίζουμε ότι η μνήμη του απαντάται σε περιορισμένο αριθμό χειρογράφων, και εμφανίζεται το 17^ο αιώνα σε Μηναία του Νοεμβρίου, το 15^ο αιώνα σε Συναξάρια, το 15^ο αιώνα σε Τριώδια και το 19^ο αιώνα σε Τυπικά.

Όπως σημειώσαμε ήδη, οι κατά τόπους Εκκλησίες, κυρίως στην Καστοριά, στη Θεσσαλονίκη, στο Άγιο Όρος, στη Μονή του Σωτήρος Χριστού του Ακαταλήπτου, κ.ά., τιμούσαν τη μνήμη του αγίου, την ημέρα της κοιμήσεώς του, δηλαδή στις 14 Νοεμβρίου, σύμφωνα με τη μαρτυρία του βιογράφου του ιεράρχη. Ως γνωστόν την ημέρα αυτή, τιμάται η μνήμη του αποστόλου Φιλίππου, η οποία ώθησε σε μετάθεση την εορτή του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, σε διαφορετική ημέρα.

Το μοναδικό σωζόμενο χειρόγραφο Μηναίο Νοεμβρίου όπου η μνήμη του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά καταχωρίζεται στις 14 του μηνός αυτού, είναι ο υπ’ αριθμόν 11 κώδικας της Μονής Βλατάδων, που χρονολογείται το 15^ο αιώνα και όπου καταγράφεται στην ώα, στο περιθώριο δηλαδή, η επισήμανση ότι κατά την ημέρα αυτή θα αναγνωστεί η Ακολουθία του αγίου Γρηγορίου.

Μικρή διαφοροποίηση ως προς την παραπάνω πληροφορία εντοπίζουμε στο Τυπικό (ΕΒΕ 2047, 15^ος αι.) της Αγίας Σοφίας της Θεσσαλονίκης, έργο του αγίου Συμεών αρχιεπισκόπου της πόλεως. Σε αυτό ο Παλαμάς, -ως «νέος Χρυσόστομος», κατά τις σχετικές εικονογραφικές μαρτυρίες-,  είτε συνεορταζόταν με τον άγιο Ιωάννη το Χρυσόστομο, στις 13 Νοεμβρίου, είτε τιμόταν πριν από τη μνήμη του χρυσορρήμονα Πατρός, σε ημέρα Κυριακή (Θ. Γιάγκου, «Μαρτυρίες…», ό.π., σ. 18· Ι. Φουντούλη, Το λειτουργικόν έργον του Συμεών Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1965, σ. 47, 88-89, 94).

Εντύπωση προκαλεί το γεγονός της καταχώρισης της μνήμης του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά στις 5 Νοεμβρίου. Η συγκεκριμένη ένδειξη εντοπίζεται μονάχα σε τρία χειρόγραφα Μηναία, των Μονών της Μ. Λαύρας [Ε118 (580), 2034/67] και Ξηροποτάμου 46, τα οποία χρονολογούνται το 18^ο και το 17^ο αιώνα αντίστοιχα. Η διαπίστωση αυτή μας ωθεί να θέσουμε το ακόλουθο ερώτημα:

Για ποιούς λόγους επελέγη από τους αγιορείτες μοναχούς η συγκεκριμένη ημερομηνία για τη μετάθεση της εορτής του Παλαμά από τις 14 στις 5 Νοεμβρίου;

Χωρίς να είμαστε σε θέση να απαντήσουμε με απόλυτη βεβαιότητα στο συγκεκριμένο ερώτημα, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ως ορθές τις ακόλουθες εκδοχές, τις οποίες προτείνει ο Καθηγητής κ. Θ. Γιάγκου:

1. Ότι η μετάθεση της μνήμης του αγίου Γρηγορίου στις 5 Νοεμβρίου ίσως συνδέεται με κάποιο γεγονός από τη ζωή του αγίου, στην κατεξοχήν μονή της μετανοίας του, στη Μ. Λαύρα, που να συμπίπτει με την παραπάνω ημερομηνία και να διατηρήθηκε στην παράδοση της μονής αυτής.

Θα υπενθυμίσουμε ότι, ανάλογα λειτούργησε και η μετάθεση της εορτής του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, ο οποίος κοιμήθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου, αλλά λόγω της εορτής του Τιμίου Σταυρού, η μνήμη του μετατέθηκε στις 13 Νοεμβρίου, ημερομηνία κατά την οποία στο βίο του ιερού Πατρός  μαρτυρείται η επάνοδός του στην Κωνσταντινούπολη από την εξορία, κατά την πληροφορία του Συμεών του Μεταφραστή.(Συμεών Μεταφραστή, Βίος και Πολιτεία του εν αγίοις πατρός ημών Ιωάννου αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως του Χρυσοστόμου, PG 114, 1173).

2. Την 5^η Νοεμβρίου τιμάται επίσης η μνήμη του αγίου Γρηγορίου πατριάρχου Αλεξανδρείας, του Ομολογητού, ο οποίος αγωνίστηκε κατά των Εικονομάχων. Οι συμπτώσεις ως προς το όνομα και το βίο των δύοεκκλησιαστικών ανδρών, οι οποίοι αντιπαρατέθηκαν με την αιρετική κακοδοξία, ενδέχεται να συνηγόρησαν υπέρ της τοποθέτησης της μνήμης του Θεσσαλονικέως αρχιεπισκόπου την ημερομηνία αυτή.

[19] Κ. Δυοβουνιώτη, «Το έτος θανάτου Γρηγορίου του Παλαμά», ΕΕΘΣΠΑ 1 (1924) 74.

[20] Γ. Ρήγα, Τυπικόν, εκδ. Π.Ι.Π.Μ., Θεσσαλονίκη 1994, σ. 779.

[21] Β. Καλλιακμάνη (πρωτ.), «Η μνήμη του αγίου Γρηγορίου Παλαμά κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας», Χριστιανική Θεσσαλονίκη. Οθωμανική περίοδος 1430-1912, Α’, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 72· Μ. Γεδεών, Βυζαντινόν Εορτολόγιον, Κωνσταντινούπολις 1899,σ. 21-22, 192· Τ. Ματθαιάκη (μητρ.), Θέματα Αγιολογίας, Αθήναι 1987, σ. 272.

[22] Περί του πατριάρχου Φιλόθεου Κόκκινου, βλ. Δ. Τσάμη, Εκκλησιαστική Γραμματολογία, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1992, σσ. 238-240· Ανωνύμου, Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου εις τιμήν και μνήμην του εν αγίοις πατρός ημών Φιλοθέου Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως του Θεσσαλονικέως, Θεσσαλονίκη 1986·  Μωυσέως Αγιορείτου, Βατοπαιδινό Συναξάρι, εκδ. Ι.Μ. Βατοπαιδίου, Λάρνακα 2007, σσ. 123-127.

[23] Ανωνύμου, Τριώδιον, εκδ. Φως, Αθήναι χ.χ, σ. 195.

[24] Γ. Πιπεράκι, Πανάγιον ήτοι των όπου γης εορταζομένων ορθοδόξων αγίων, εκδ. Η Μεταμόρφωσις του Σωτήρος, Μηλέσι 2003, σ. 233· Μωυσέως Αγιορείτου (μον.), Βατοπαιδινό Συναξάρι, ό.π., σ. 120· του ίδιου, Οι άγιοι του αγίου Όρους, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2008, σ. 269· Γεδεών Μ., Βυζαντινόν Εορτολόγιον, τεύχ. Α΄, Κωνσταντινούπολη 1896, σ. 21-22· 192.

[25] Βλ. Θ. Γιάγκου, «Μαρτυρίες…», ό.π., σ. 22.

[26] Β. Βελουδάκη (διακ., νυν πρ.), Ακολουθία του εν αγίοις πατρός ημών Γρηγορίου αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης του θαυματουργού του Παλαμά, …., Πειραιάς 1978, σσ. 35-38.

[27] Θ. Γιάγκου, «Μαρτυρίες…», ό.π., σ. 25.

[28] Για την αγιότητα του Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Φιλοθέου Κόκκινου, βλ. Δ. Τσάμη, «Οι βιογραφίες αγίων της Θεσσαλονίκης από το Φιλόθεο Κωνσταντινουπόλεως», Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου …Φιλοθέου Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως του Θεσσαλονικέως, ό.π., σ. 83.

[29] · Χ. Αραμπατζή, ό.π., σσ. 109-113.

[30] Π. Πάσχου, «Υμνογραφικά στον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά», ΕΕΘΣΑ 33 (1998) 306, υποσ. 8.

[31] Τ. Ματθαιάκη (μητρ.), ό.π., σ.272·  J. Meyendorff, Introduction à l’étude de Grégoire Palamas, Paris 1959, σ. 169.

[32] Σύμφωνα με μία εκδοχή η διεύρυνση αυτή ξεκίνησε μετά το 1370. Βλ. Ανωνύμου, «6. Ανάγνωσμα της Κυριακής ΣΤ΄», ΕΑ 33 (1909) 71.

[33] Anonyme, Triode de Carême, εκδ. Diaconie Apostolique, Parma 1993, σ. 209.

[34] Π. Ορφανού (αρχιμ.), Το αγαπημένο μου Συναξάρι, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 87.

[35] Ενδεικτικά: A. Schmemann,  ό.π., σ. 86· Χ. Κρικώνη, Πατερικά Μελετήματα, τ. Γ΄, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 199.

[36] Ανωνύμου, Τριώδιον, ό.π., σ. 163-164.

[37] Ενδεικτικά: Β. Ψευτογκά, «Παλαμική θεολογία και Πνευματικότητα», Θέματα Πατερικής Θεολογίας και Πνευματικότητας, εκδ. Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 2007, σσ. 39-71.

[38] Θ. Ζήση (πρωτ.), Θεολόγοι της Θεσσαλονίκης, 4. Πατερικά, εκδ. «Βρυέννιος», Θεσσαλονίκη 1997, σ. 159-160.

[39] Δοσιθέου Ιεροσολύμων, Τόμος Χαράς, εκδ. Ρηγόπουλου, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 586, υποσ. 54· J. Meyendorff, Défence des Saints Hésychastes, Louvain 1959.

[40] Θ. Ευαγγέλου, «Λατρεία και Δόγμα», Αναφορά εις μνήμην Μητροπολίτου Σάρδεων Μαξίμου 1914-1986, τ. 2, εκδ. Ι.Μ. Ελβετίας, Γενεύη 1989, σ. 354.

[41] Τ. Ματθαιάκη (μητρ.), ό.π., σ. 272·  Δ. Βακάρου (πρωτ.), ό.π., σ. 195· Μωυσέως Αγιορείτου, Βατοπαιδινό Συναξάρι, ό.π., σ. 120, 124· Θ. Διονυσιάτου (μον.), Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς. Ο βίος και η θεολογία του (1296-1359), Άγιο Όρος – Θεσσαλονίκη 1976,σ. 290.

[42] Θ. Ζήση (πρωτ.), ό.π., σ. 160· A. Schmemann,  ό.π., σ. 86.

[43] Θ. Ζήση (πρωτ.), ό.π., σ.160.

[44] Γ. Φίλια, Οι Θεομητορικές εορτές στη λατρεία της Εκκλησίας, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2002, σ. 46, 61.

[45] Ε. Δουνδουλάκη, Κινητές και Ακίνητες εορτές στον Εορτολογικό κύκλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας, Ηράκλειο 2007, σ. 8. (πρόκειται ίσως για την ανάμνηση των εγκαινίων του ναού των Αποστόλων Πέτρου, Ιακώβου και Ιωάννη, τον οποίο ανήγειρε η αγία Ελένη στο όρος Θαβώρ.)

[46] Κ. Καραϊσαρίδη, «Οι εορτές του Τιμίου Σταυρού», Το Χριστιανικόν Εορτολόγιον, Π.Π.Λ.Σ.Σ.Ι.Μ., Σειρά Ποιμαντική βιβλιοθήκη 15, Αθήναι 2007, σ. 195, 196.

[47] Ανωνύμου, Τόμος Συνοδικός ΙΙ, PG 712B· R. Janin, Les Églises et les Monastères des Grands Centres  byzantines, Paris 1975, σ. 364.

[48] Δ. Τσάμη, «Οι βιογραφίες αγίων…..Φιλόθεο Κωνσταντινουπόλεως», ό.π., σ. 82.

[49] Φιλόθεου Κόκκινου, Τόμος Συνοδικός ΙΙ, PG 715B· Μακαρίου ιερομονάχου, Νέος Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, τ. 11,Αθήναι…, σ. 161, υποσ. 1· Θ. Διονυσιάτου (μον.), ό.π., σ. 249· Π. Χρήστου, Γρηγορίου Παλαμά. Άπαντα τα έργα, τ.1, ΕΠΕ 51, εκδ. «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Θεσσαλονίκη 1981, σ. 33.

[50] Γ. Βιολάκη, Τυπικόν της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, εκδ. Σαλίβερος, Αθήναι, χ.χ., σσ. 8-10, 13-15 (201/1- 31/3 *** 2/2-13/4). Πρβλ. Κ. Παπαγιάννη (πρωτ.), Σύστημα Τυπικού, εκδ. Α.Δ.Ε.Ε., Αθήναι, χ.χ., 624-625.

[51] Ε. Παπαηλιοπούλλου – Φωτοπούλου, Ταμείον Ανέκδοτων Ασματικών Κανόνων, Αθήνα 1996, σ. 94²³⁴.

[52] Σ. Ευστρατιάδου (μητρ.), «Ταμείον Εκκλησιαστικής Ποιήσεως», ΕΦ 38 (1939) 406.

[53] Ανωνύμου, Τριώδιον, ό.π., σ. 197· 194.

[54] Γ. Χρυσοστόμου (αρχιμ.), Ο Υμνογράφος Γεράσιμος μοναχός Μικραγιαννανίτης και οι Ακολουθίες του σε αγίους της Θεσσαλονίκης, εκδ. Ο.Π.Π.Ε., Θεσσαλονίκη 1997, σ. 130.

[55] Γ. Τσέτση (Μ. Πρωτ.), ό.π., σσ. 123-156.

[56] Γ. Τσέτση (Μ. Πρωτ.), ό.π., σ. 137.

[57] Λκ. 2,34.

[58]Χ. Παπαδόπουλου (αρχιεπ.), «Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης και η Λατινική Εκκλησία», Γρηγόριος ο Παλαμάς, Α΄ (1917) 345.

[59] Ενδεικτικά περί του θέματος: Π. Χρήστου, Γρηγορίου Παλαμά…., ΕΠΕ 51, ό.π., σ. 33-46· Π. Χρήστου, Γρηγορίου  Παλαμά. Συγγράμματα, εκδ. Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1994, σσ. 45-67.

[60] Χ. Παπαδόπουλου (αρχιεπ.), ό.π., Γρηγόριος ο Παλαμάς, Α΄ (1917) 345.

[61] Δ. Τσάμη, ό.π., σ. 129.

[62] Χ. Αραμπατζή, ό.π., σ. 108.

[63] Περί του αγίου Αθανασίου Κωνσταντινουπόλεως, καθώς και τις περιπέτειες των λειψάνων του, βλ. Αγαθαγγέλου (επισκ.), Ιερά Λείψανα της καθ’ ημάς Ανατολής στη Βενετία, εκδ. Α.Δ.Ε.Ε., Αθήνα 2005, σσ. 83-89.

[64] Γ. Τσέτση (Μ. Πρωτ.), ό.π., σσ. 123-141.

[65] Μωυσέως Αγιορείτου (μον.), ό.π., σ. 2008, σ. 34,37,39,41, 61, 66, 68, 94, 115, 125, 237, 245, 249, 261, 265, 277, 286,301, 331.

[66] Μωυσέως Αγιορείτου (μον.), Βατοπαιδινό Συναξάρι, ό.π., σ. 115.

[67] Αθανασίου Εσφιγμενίτου (μον.), Ιερά Μονή Εσφιγμένου, Αθήναι 1973, σ. 91-94.

[68] Ως προς την ημερομηνία της κοιμήσεως του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, διατυπώνονται τρεις εκδοχές:

Η πρώτη συντάσσεται με την άποψη της κοίμησης του αγίου στις 14 Νοεμβρίου του 1359, την οποία αποδέχονται οι Δ. Τσάμης, Π. Χρήστου, Κ. Δυοβουνιώτης και J. Meyendorff.

Η δεύτερη εκδοχή τοποθετεί την κοίμηση του αγίου τον Αύγουστο του 1359, άποψη με την οποία συντάσσονται οι Ι. Φουντούλης και J. Darrouzés.

Η τρίτη εκδοχή που τοποθετεί την κοίμηση του αρχιεπισκόπου το 1357, γίνεται αποδεχτή από τον καθηγητή κ. Χ. Αραμπατζή. Ως προς τις απόψεις αυτές, όπου και σχετική βιβλιογραφία, βλέπε: Β. Καλλιακμάνη (πρωτ.), ό.π., σσ. 72-73·Χ. Αραμπατζή, ό.π., σ. 108.

[69] Θ. Γιάγκου, ό.π., Κληρονομία 28 (1996)13.

[70] Δ. Τσάμη, «Οι Βιογραφίες αγίων της Θεσσαλονίκης από το Φιλόθεο Κόκκινο», ό.π., σ. 823-884.

[71] Θ. Γιάγκου, «Ο εορτασμός της μνήμης του αγίου Γρηγορίου Παλαμά», Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς στην Ιστορία και το Παρόν, Πεπραγμένα Διεθνών επιστημονικών Συνεδρίων…., εκδ. Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Άγιον Όρος 2000, σ. 113.

[72] Φιλόθεου Κόκκινου, «Λόγος εις τον εν αγίοις Πατέρα ημών Γρηγόριον Αρχιεπίσκοπον Θεσσαλονίκης», Φιλοθέου Κωνσταντινουπόλεως του Κόκκινου Αγιολογικά Έργα Α΄, Θεσσαλονικείς άγιοι, επιμ. Δ. Τσάμη, εκδ. Κέντρου Βυζαντινών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1985, σσ. 427-591.

[73] Ο χρόνος συγγραφής του Λόγου προς τον άγιο Γρηγόριο Παλαμά τοποθετείται από τον καθηγητή Δ. Τσάμη μεταξύ 8/10/1364 – 4/3/1368. Βλ. Δ. Τσάμη, «Ο Λόγος του Φιλόθεου Κόκκινου στο Γρηγόριο Παλαμά. Τρία εισαγωγικά σημειώματα», ΕΕΘΣΘ 12 (2002) 361. Πρβλ. του ίδιου, «Οι Βιογραφίες αγίων ….», ό.π., σ. 82.

[74] Φιλόθεου Κόκκινου, Τόμος κατά Προχόρου Κυδώνη, PG 151, 711A.

[75] Περί της Μονής του Ακαταλήπτου, βλ. R. Janin, La Géographie Ecclésiastique de l’Empire Byzantin, τ. 1, Paris 1953, σσ. 518-520· Δ. Αγορίτσα, «Ακαταλήπτου Μονή», Μ.Ο.Χ.Ε. 2 (2011) 52-53.

[76] Φιλόθεου Κόκκινου, «Λόγος…..», ό.π., σ. 590.

[77]Του ίδιου, Τόμος…, ό.π., PG 151, 712Β.

[78]Του ίδιου,  «Λόγος…..», ό.π., σ. 576· 577· 578· 581· 582. Ο καθηγητής κ. Θ. Γιάγκου στη σχετική με τον άγιο μελέτη του «Μαρτυρίες περί της μνήμης….», δεν μνημονεύει τις σελίδες 578, 581, 582.

[79] Θ. Γιάγκου, «Μαρτυρίες…», ό.π., Κληρονομία 28 (1996)13, υποσ. 10.

[80] Αναλυτικά περί των εικόνων του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, βλ.  Χ. Τσιούμη, «Οι πρώτες απεικονίσες του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά στη Θεσσαλονίκη», Πρακτικά θεολογικού Συνεδρίου προς τιμήν και μνήμην του εν αγίοις πατρός ημών Γρηγορίου αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης του Παλαμά, Θεσσαλονίκη 1986, σσ. 245-257. Επίσης: Ε. Τσιγαρίδα, «Εικονιστικές μαρτυρίες του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά σε ναούς της Καστοριάς και της Βέροιας. Συμβολή στην εικονογραφία του αγίου», ό.π., σσ. 261-294· Α. Παλιούρα, Το μοναστήρι της Παναγίας στον Προυσό, Αθήνα 1997, σ. 63εξ.

[81] Φιλόθεου Κόκκινου, Τόμος…, ό.π., PG 151, 711CD.

[82] Θ. Γιάγκου, «Ο εορτασμός …..», ό.π., σ. 113.

[83] Φιλόθεου Κόκκινου, Τόμος…, ό.π., PG 151, 712Β.

[84] Ό.π., PG 151, 711D.

[85] Γ. Τσέτση  (Μ. Πρωτ.), ό.π., σ. 59

[86] Για την ορθή ορολογία περί της διακήρυξης της αγιότητας των αγίων, βλ. Σ. Παπαδόπουλου, Διαπίστωση και διακήρυξη της αγιότητας των αγίων, εκδ. Τέρτιος, Κατερίνη 1990, σ. 9-26.

[87] Γ. Παπαμιχαήλ, Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, Πετρούπολις – Αλεξάνδρεια 1911, σ. 150· R. Macrides, “Saints and Sainthood in the Early Palaiologian Period”, The Byzantine Saints. University of Birminghan. Fourteenth Spring Symposium of Byzantine Studies, England 1981, σ. 85.

[88] Φιλόθεου Κόκκινου, «Λόγος…..», ό.π., σ. 586-589.

[89] Δ. Τσάμη, Αγιολογία…, ό.π., σ. 146.

[90] Ό.π., σσ. 565-586.

[91] Φιλόθεου Κόκκινου, Τόμος…, ό.π., PG 151, 711Β.

[92] Ό.π., PG 151, 712Β.

[93] Βλ. Θ. Γιάγκου, «Μαρτυρίες…», ό.π., σ. 20, υποσ. 30.

[94] Ό.π, σ. 20, υποσ. 31.

[95] Ό.π, σ. 20, υποσ. 32.

[96] Αναλυτικά περί του θέματος, βλ. Β. Καλλιακμάνη, «Η μνήμη…», ό.π., σσ. 69-78.

[97] Περί του κινήματος των Κολλυβάδων, βλ. Κ. Παπουλίδη, Το κίνημα των Κολλυβάδων, Αθήναι ²1991, σσ. 111. Επίσης: G. Μarnellos (pr.), Saint Nicodème l’Hagiorite (1749-1809), εκδ. πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 2002, σσ. 44-61.

[98] Ενδεικτικά περί του Αθανάσιου Πάριου, τη ζωή και τα έργα του, όπου και σχετική βιβλιογραφία, βλ.: Α. Καραμπέτσου, Αθανάσιος ο Πάριος, Αθήναι 1974, σσ. 117.

[99] Με ιδιαίτερη πικρία ο Αθανάσιος Πάριος επισημαίνει την απουσία του ονόματος του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, από τα Συναξάρια, σημειώνοντας ότι: «ζητώντας δεν εύρηκα μέσα στα κοινά ταύτα Συναξάρια, την αγγελομίμητον ζωήν, τους πυκνούς και μεγάλους υπέρ της ευσεβείας αγώνας, τους πολλούς και ποικίλους πειρασμούς και θλίψεις, την αποστολικήν και κατά Παύλον ποιμαντορίαν, και τέλος πάντων και αυτό το μακάριον και θεοδόξαστον τέλος, του μεγάλου τούτου ιεράρχου». Μέμφεται παράλληλα τους Θεσσαλονικείς ότι ενώ βλέπουν το λείψανο του αγίου, δε γνωρίζουν τίποτα για τη βιωτή του. (Αθανάσιου Πάριου, Παλαμάς εκείνος, ήτοι Βίος αξιοθαύμαστος του εν Αγίοις Πατρός ημών Γρηγορίου Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης του θαυματουργού τουπίκλην Παλαμά, Βιέννη 1784, σ. στ΄, η΄).

[100] Εκτενή κατάλογο των σχετικών χειρογράφων παραθέτει ο καθηγητής κ. Θ. Γιάγκου στις ακόλουθες μελέτες του: Θ. Γιάγκου, «Ο εορτασμός…», ό.π., σ. 122, υποσ. 31

[101] Η μνήμη του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά αποσιωπάται από την πλειοψηφία των λειτουργικών κειμένων (Μηναίων, Τριωδίων, Τυπικών, Συναξαρίων, κ.ά.) της περιόδου αυτής, για έναν επίσης λόγο. Διότι όταν η ύλη των συγκεκριμένων χειρόγραφων κειμένων καταρτιστεί, δύσκολα επιδέχεται  μεταβολές ως προς τα νέα εορτολογικά δεδομένα. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, ονόματα αγίων και Πατέρων που αγνοούνται από τα λειτουργικά κείμενα,  να καταλήγουν σε λήθη, εξ επόψεως εορτολογικής, εάν η μνήμες των ιερών αυτών προσώπων δεν ανασυρθούν από την αφάνεια με συγκεκριμένη πρωτοβουλία εκκλησιαστικών ανδρών.

[102] Η αποσιώπηση του προσώπου και της μνήμης του Παλαμά από την πλειοψηφία των χειρόγραφων, Συναξαρίων και Μηναίων, που συντάσσονται μετά το 15 αιώνα, κυρίως στο Άγιο Όρος, δε θα πρέπει να θεωρηθεί ανεξάρτητη από το γεγονός ότι σε πολλές μονές του Αγίου Όρους, όπου σώζονται τα σχετικά χειρόγραφα, ισχύει το Στουδιτικό Τυπικό που επικράτησε, με επιδράσεις του Ιεροσολυμίτικου, μετά τον 11^ο αιώνα (Θ. Γιάγκου, «Ο εορτασμός…», ό.π., σ. 114-117). Σύμφωνα, με το Στουδιτικό Τυπικό, οι μνήμες των Αποστόλων, -όπως εκείνη του αποστόλου Φιλίππου, η οποία συμπίπτει με την ημέρα της κοίμησης του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά-, κατατάσσονται αμέσως μετά τις Δεσποτικές και Θεομητορικές εορτές, καθώς κι εκείνες του Προδρόμου, και θέτουν στο περιθώριο τη μνήμη άλλων αγίων. Αυτός είναι ίσως ο λόγος που η ημέρα μνήμης του ιεράρχη της Θεσσαλονίκης απουσιάζει από τα σχετικά λειτουργικά κείμενα.

[103] Δεν πρέπει επίσης να παραβλέψουμε, τέλος,  το γεγονός ότι, σε μεταγενέστερες του Παλαμά περιόδους, διαφοροποιούνται τα ιστορικά δεδομένα και τα πρόσωπα που ηγούνται Πατριαρχικών και αρχιεπισκοπικών θρόνων δεν διακρίνονται πάντοτε για την ένθερμη στάση τους προς τον Ησυχασμό, ώστε, με συγκεκριμένες πρωτοβουλίες και πράξεις, να αναδείξουν την προσωπικότητα, το έργο και τη μνήμη του ιερού πατρός.

[104] α. Στην καταστροφή του Πατριαρχικού Τυπογραφείου, το 1627, επί πατριαρχίας Κυρίλλου Λουκάρεως, από μέρους Ιησουϊτών μοναχών, επειδή εκτίμησαν ότι εκδόθηκαν σε αυτό, μεταξύ των άλλων, συγγράμματα του Παλαμά, με αντιλατινικό περιεχόμενο. (Χ. Παπαδόπουλου (αρχιεπ.), ό.π., Γρηγόριος ο Παλαμάς, 2 (1917)347· Β. Καλλιακμάνη (πρωτ.), «Η διδασκαλία….», ό.π., σ. 381-382.)

β. Στις εκκλησιαστικές αναταραχές που προκάλεσαν στη Σαντορίνη το 1649 και στη Νάξο το 1653 Ιησουΐτες και Καπουτσίνοι μοναχοί, αμφισβητώντας την αγιότητα του Παλαμά. Σε αντίδραση οι Ορθόδοξοι  ανήγειραν ναό προς τιμήν του αγίου. (Μ. Μαρκόπολι, «Εκκλησιαστική αναταραχή εν Νάξω 1563», Εστία, Β΄(1890) 86-87, 102-105).

γ. Στην έκδοση (1689) της «Τάργας της πίστεως της Ρωμαϊκής Εκκλησίας», από τον Ιησουΐτη μοναχό Φραγκίσκο Ριχάρδο, οποίος αμφισβήτησε την αγιότητα του Παλαμά και τον κατηγόρησε ως αιρετικό. (Μ. Μαρκόπολι, ό.π., Εστία, Β΄(1890) 87).

Το εν λόγω κείμενο είχε ως αποτέλεσμα εκκλησιαστικές προσωπικότητες όπως ο Νεκτάριος και ο Δοσίθεος Ιεροσολύμων, ο Αθανάσιος Πάριος, βασιζόμενοι σε κείμενα των πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως Φιλόθεου Κόκκινου και Νείλου (1379-1388), και αξιοποιώντας επιχειρήματα σχετιζόμενα με το οσιακό τέλος του ιεράρχη (την προόραση της κοιμήσεώς του), τις ενέργειες και τις ιδιότητες του ιερού λειψάνου του, το οποίο φυλάσσεται στο Μητροπολιτικό ναό της Θεσσαλονίκης σήμερα-, καθώς και τα θαύματά του θεοφόρου πατρός, να επιχειρήσουν να ανασκευάσουν τις κατηγορίες ως προς την αγιότητα του Παλαμά και την ορθότητα της διδασκαλίας του και να ενισχύσουν τη συνείδηση του πληρώματος με σύνταξη Ασματικής Ακολουθίας, Παρακλητικών Κανόνων, λιτανείες του λειψάνου του αγίου, εκδόσεις των έργων του, κ.ά.

Ενδεικτική είναι η ακόλουθη βιβλιογραφία: Νείλου Κωνσταντινουπόλεως, Εγκώμιον εις τον εν αγίοις πατέρα ημών Γρηγόριον Αρχιεπίσκοπον Θεσσαλονίκης τον Παλαμάν, PG 151, 655D-678D· Φιλόθεου Κόκκινου, «Λόγος…..», ό.π., σ. 563·Μωυσέως Αγιορείτου (μον.), Βατοπαιδινό Συναξάρι, ό.π., σ. 121· του ίδιου, Οι άγιοι του αγίου Όρους, ό.π., σ. 269· Β. Καλλιακμάνη (πρωτ.), «Η μνήμη….», ό.π., σσ. 75-76· Ασματική Ακολουθία και υμνογραφικά προς τιμήν του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, συνέταξαν μεταξύ των άλλων οι: άγιος Μάρκος ο Ευγενικός, ο Γεννάδιος Σχολάριος, ο μοναχός Γεράσιμος Μικραγιαννανίτης. Βλ. Μωυσέως Αγιορείτου (μον.),Οι άγιοι του Αγίου Όρους, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη ²2008, σ. 269· Του ίδιου, Βατοπαιδινό Συναξάρι, ό.π., σ. 120· Δ. Στρατηγόπουλου, Έντυπες Ακολουθίες αγίων. Συλλογή Ντόρης Παπαστράτου, Αθήνα 2007, σσ. 67-69.

[105] Ευγενίου Βουλγάρεως, Επιστολή προς Πέτρον τον Κλαίρκιον περί των μετά το Σχίσμα αγίων της Ορθοδόξου ανατολικής Εκκλησίας και των γινομένων εν αυτή θαυμάτων, Αθήναι 1844, σ. 23.

[106] Ανωνύμου, Ανθολόγιον του όλου ενιαυτού, τεύχ. Β΄, Ρώμη 1974, σσ. 1607-1616.

[107] Ό.π., σ. 676: «Χρη ειδέναι ότι κατά παράδοσιν ανερχόμενην εν έτει 1368, πολλαί ορθόδοξοι Εκκλησίαι σήμερον ψάλλουσι την ακολουθίαν του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης. Ζήτει ταύτην εν τω τέλει του παρόντος τεύχους.»

[108] Μωυσέως Αγιορείτου (μον.), Βατοπαιδινό Συναξάρι, ό.π., σ. 121·του ίδιου, Οι άγιοι του Αγίου Όρους, ό.π., σ. 269·