«ΑΤΙΝΑ ΕΣΤΙΝ ΑΛΛΗΓΟΡΟΥΜΕΝΑ»

(Προς Γαλάτας 4,24)

Tοῦ ΝΙΚΟY ΣΑΚΑΛΑΚΗ

          Αναμφίβολα, ο όρος «Αλληγορία» σε Αγιογραφικό επίπεδο και στην Πατερική γραμματεία δεν είναι ακαθόριστος, μια δηλ. ακαταστάλακτη έννοια. Με τη βοήθειά της αποδίδονται και μεταδίδονται πνευματικές ερμηνείες, πνευματικές διδασκαλίες και πνευματικά μηνύματα, όχι μόνο στο διαχρονικό Ορθόδοξο Εκκλησιαστικό σώμα αλλά και σε ολόκληρη την οικουμένη.

«Επειδή δε τισι των εκκλησιαστικών παρίστασθαι τη λέξει της αγίας Γραφής δια πάντων δοκεί και το δι’ αινιγμάτων τε και υπονοιών ειρήσθαι τι παρ’ αυτής εις ωφέλειαν ημών ου συντίθενται, αναγκαίον ηγούμαι πρώτον περί τούτων τοις τα τοιαύτα ημίν εγκαλούσιν απολογήσασθαι»· δηλαδή, «επειδή μερικοί από τους εκκλησιαστικούς νομίζουν, ότι σε όλα τα σημεία πρέπει να παραμένουμε στη λέξη της αγίας Γραφής, και δε δέχονται ότι μερικά πράγματα έχουν λεχθεί με συμβολισμούς και αλληγορίες, θεωρώ απαραίτητο ν’ απολογηθώ γι’ αυτά πρώτα σ’ αυτούς, που μας αποδίδουν τέτοιες κατηγορίες (ΕΠΕ, τόμος 7, Σελ. 11), υπενθυμίζει ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης στις ομιλίες του στο Άσμα ασμάτων.

Στην Καινή Διαθήκη παραδείγματα αλληγορίας ο Απ. Παύλος αναφέρει σε δύο περιπτώσεις: Την πέτρα στην έρημο, που έγινε πηγή νερού, «η δε πέτρα ην ο Χριστός» (Α΄ Κορινθ. Ι, 4) καθώς και στην ιστορία της Άγαρ και της Σάρρας (όλα στην Π. Διαθήκη) «άτινα εστίν αλληγορούμενα» (Γαλ. δ΄, 24).

Η αλληγορία δεν είναι αποκομμένη από τις παραβολές τού Χριστού. Μέσα τους έχουν μόνιμες μεταφορές, όπως του πατέρα, της γεωργικής συγκομιδής, του οικονομικού απολογισμού, του δανειστή, του θερισμού, του αγκαθιού κ.λ.π.

Η αναγνώριση του βαθύτερου πνευματικού νοήματος ενός χωρίου ή μιας βιβλικής αλληγορίας δεν είναι μόνο θέμα λογικής αλλά και πνευματικής αίσθησης – πληροφορίας, που είναι καρπός – χάρισμα του Αγίου Πνεύματος μέσα στην Εκκλησία.

Μέσα στις αλληγορίες της Γραφής και των Πατέρων δεν γίνεται απλά μια ριζική αλλαγή σημασίας (εννοιών). Η πνευματική πληροφορία που δίνει ο Θεός ξεπερνά την πραγματικότητα του δεδομένου και φανερώνει την βαθύτερη θεολογική αλήθεια. Οι αλληγορικές αλήθειες – ερμηνείες των Πατέρων είναι μέρος της οικονομίας του Τριαδικού Θεού και ανήκουν οι πιο πολλές στον χώρο της Ι. Παραδόσεως της Εκκλησίας.

Για το Άσμα ασμάτων, για παράδειγμα, ο μεγάλος Άγιος της Εκκλησίας και βαθύς Θεολόγος Αγ. Νεκτάριος ο θαυματουργός, ακολουθώντας τη γραμμή – παράδοση των Πατέρων γράφει: «Το Άσμα ασμάτων (δηλ. το κάλλιστον άσμα) περιγράφον την αγάπην του Θεού προς τον Ισραήλ υπό τον τύπον της αγάπης νυμφίου προς νύμφην και συγγραφέν υπό του Σολομώντος» (Ορθόδοξος Ιερά Κατήχησις).

Ο Άγιος Ισαάκ ο Σύρος γράφει σχετικά: «ταύτα τα έργα της δικαιοσύνης· νηστεία, ελεημοσύνη, αγρυπνία, αγιασμός και τα λοιπά τα δια του σώματος ενεργούμενα· αγάπη πριν τον πλησίον, ταπεινοφροσύνη καρδίας, συγχώρησις των επταισμένων, ενθύμησις των αγαθών, εξέτασις των μυστηρίων των όντων εν ταις αγίαις γραφαίς κεκαλυμένων…» (περί τριών τρόπων της γνώσεως, Λόγος ξβ΄).

Ας μη ξεχνάμε, ότι και η Αγία γραφή είναι παράδοση, διότι ο Κύριος τίποτε δεν έγραψε προσωπικά!

Αυτό δεν μπορούν να το κατανοήσουν οι προτεστάντες και οι «δυτικά» σκεπτόμενοι, γι’ αυτό και εκφράζουν υποτίμηση της εξηγητικής σημασίας των Πατέρων στα βιβλικά κείμενα.

Αναφέρω ένα παράδειγμα πνευματικής αίσθησης – πληροφορίας: «Ακούεις τι ούτοι λέγουσιν; Ο δε Ιησούς λέγει αυτοίς. Ναι· ουδέποτε ανέγνωτε ότι εκ στόματος νηπίων και θηλαζόντων κατηρτίσω αίνον;» (Ματθ. κα΄, 16-17) και (Ψαλμ. 8,3).

Με τη λογική δεν μπορούσαν να βρουν λύση στην πραγματικότητα «Ιησούς». Τα παιδάκια, όμως, με το φωτισμό της Θείας Χάριτος, προσέγγισαν την πραγματικότητα – αλήθεια του Σωτήρος Χριστού. Άξιο παρατηρήσεως, ότι τον στίχο 3 του 8^ου Ψαλμού, τον προσαρμόζει ο Κύριος ως προφητική επαλήθευση.

Άλλο παράδειγμα αλληγορικής ερμηνείας: «Και ιδών συκήν μίαν επί της οδού ήλθεν επ’ αυτήν, και ουδέν εύρεν εν αυτή ει μη φύλλα μόνον, και λέγει αυτή· μηκέτι εκ σου καρπός γένηται εις τον αιώνα και εξηράνθη παραχρήμα η συκή» (Ματθ. κα΄,19).

Η φράση «και λέγει αυτής», αναμφίβολα, έχει μια μέγιστη θεολογική – οντολογική φόρτιση, στην οποία «σκοντάφτει» ο λογικός θετικισμός πολλών ερμηνευτών και πολλές φορές το εκμεταλλεύεται η αρνητική κριτική.

Πως δηλ. ο Χριστός διαλέγεται με τα μη έλλογα κτίσματα;

Στην ταραγμένη θάλασσα είχε πει: «Σιώπα, πεφίμωσο».

Τις βαθύτερες θεολογικές ερμηνείες για τον «Λόγο των όντων», τις αναφέρει στα έργα του ο Άγ. Μάξιμος ο Ομολογητής.

Μία απάντηση – αλληγορία δίνει η Εκκλησία σε υμνολογικό επίπεδο. Ο υμνογράφος (Μ. Δευτέρα) τονίζει: «Την συναγωγήν, συκήν ο Χριστός, Εβραίων, καρπών άμοιρον πνευματικών εικάζων, αρά ξηραίνει. Ης φύγωμεν το πάθος».

Ο Μ. Αθανάσιος στην ερμηνεία του 96 Ψαλμού χρησιμοποιεί αλληγορία. Στον στίχο 4 του Ψαλμού διαβάζουμε: «Έφαναν αι αστραπαί αυτού τη Οικουμένη, είδε και εσαλεύθη η γη».

Ερμηνεία Μ. Αθανασίου: «Αστραπές ονομάζει του Αγίους Αποστόλους και Ευαγγελιστάς, οι οποίοι εφώτισαν ως φως τον κόσμο». Στον στίχο 5 του Ψαλμού διαβάζουμε: «τα όρη ωσεί κηρός ετάκησαν από προσώπου Κυρίου, από προσώπου Κυρίου πάσης της Γης».

Ερμηνεία Μ. Αθανασίου: «όρη αποκαλεί τας εχθρικάς δυνάμεις, αι οποίαι έλυωσαν ωσάν κηρός από την προαναφερθείσαν πυράν. Ό,τι παγώνει ο βοριάς, το λυώνει ο νότος· δια τούτο καλώς λέγει η νύμφη στο Άσμα ασμάτων: “Σηκώσου, βορρά και ελθέ, νότε, φυσήξατε εις τον κήπον μου, και θα στάξουν τα αρώματά μου”» (Άσμα, 4,16).

Ακόμη μια πατερική βεβαίωση, ότι ο βαθύτερος πνευματικός πυρήνας του Άσματος δεν είναι τα δύο βασικά ένστικτα: Της Αυτοσυντήρησης και της Αναπαραγωγής.

Ερώτημα: Εάν οι Πατερικές αλληγορικές ερμηνείες δεν εκφράζουν την συνείδηση της Εκκλησίας, τότε ποιος την εκφράζει;

ΝΙΚΟΣ Ε. ΣΑΚΑΛΑΚΗΣ

ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΣ