Λόγοι εις τους μακαρισμούς (Αγίου Γρηγορίου Νύσσης)

 "Λόγοι εις τους μακαρισμούς - Η΄ λόγος"

(Άγιος Γρηγόριος Νύσσης)

Το τέλος και το έπαθλο των αγώνων 

2. «Μακάριοι, λέγει, είναι όσοι διώκονται για χάρη μου, γιατί σ' αυτούς ανήκει η βασιλεία των ουρανών». Να ποιό είναι το τέρμα των αγώνων που γίνονται σύμφωνα με το θέλημα του Θεού, το βραβείο για τους κόπους, το έπαθλο για τους ιδρώτες: Το να αξιωθούν να γίνουν πολίτες της ουράνιας βασιλείας.

Η ελπίδα της επιτυχίας ενός καλού κλήρου δεν ξεφεύγει πια απ' το σωστό προς το άστατο και μεταβλητό. Γιατί ο γύρω από τη γη χώρος είναι αυτός που μετατρέπεται και μεταβάλλεται. Ενώ, απ' όσα φαίνονται και κινούνται στον ουρανό, δε γνωρίζουμε κανένα απ' αυτά που να μην βρίσκεται στην ίδια κατάσταση.

Και πάντοτε και όλα ακολουθούν τη δική τους τροχιά στον ουρανό. Βλέπεις, λοιπόν, την υπεροχή της ευεργεσίας; Δε χαρίζει το μεγαλείο της αξίας απ' όσα μεταβάλλονται, για να μην παρενοχλεί τις καλύτερες ελπίδες ο φόβος της μεταβολής.

Αλλά με το να λέγει ουράνια βασιλεία, δείχνει πως η δωρεά που βρίσκεται μπροστά μας με τη ελπίδα, είναι αμετάβλητη και πάντα η ίδια. Εκείνο όμως, που μου γεννάει απορία, μετά απ' όσα είπαμε ως τώρα, είναι τούτο: Πρώτο μεν το ότι εξισώνει την πτωχεία του πνεύματος, δηλ. την ταπεινοφροσύνη, με τους διωγμούς που για χάρη δική Του υπομένουν.

Και αποδίδει και στους δυο το βραβείο. Γιατί όσων το έπαθλο είναι το ίδιο, εξυπακούεται ότι οι αγώνες τους είναι ίσοι. Έπειτα πώς ξεχωρίζει τους εκ δεξιών από τους προς τ' αριστερά; (Ματθ. 25,33) και τους προσκαλεί να κληρονομήσουν την ουράνια βασιλεία, αναφέροντας άλλους λόγους γι' αυτή την τιμή; Γιατί, ενώ εκεί αναφέρει τη συμπάθεια, την κοινωνικότητα και την αγάπη, δε μνημονεύει καθόλου την ταπεινοφροσύνη, ούτε τους διωγμούς προς χάρη Του, μολονότι από μιά πρόχειρη εξέταση του νοήματος, φαίνεται να διαφέρουν πολύ μεταξύ τους.

Ποιά σχέση έχει η ταπεινοφροσύνη με το διωγμό; Ή κι αυτά πάλι, δηλ. ταπεινοφροσύνη και διωγμός, πόσο συμφωνούν με τ' αποτελέσματα της σπλαγχνικής αγάπης; Κάποιος τάισε τον πεινασμένο, ή έντυσε το γυμνό, ή φιλοξένησε σε σπίτι τον οδοιπόρο, ή στον άρρωστο και στο φυλακισμένο πρόσφερε την ανακούφιση που μπορούσε.

Όλα αυτά έχουν κανένα κοινό σημείο με την ταπεινοφροσύνη και τους διωγμούς, σύμφωνα με το λόγο του μακαρισμού; Ο μεν ανακουφίζει ξένες συμφορές, ενώ ο καθένας απ' τους άλλους δύο, τόσο ο ταπεινός όσο κι ο διωκόμενος, έχουν την ανάγκη εκείνων, που θα τους συντρέξουν. Το τέρμα όμως είναι το ίδιο για όλους.

Γιατί οδηγεί στον ουρανό εξίσου και τον ταπεινό κι εκείνον που υπόμεινε διωγμούς για χάρη του Θεού, κι εκείνους που συμπόνεσαν το συνάνθρωπό τους. Τι θα πούμε, λοιπόν, για όλα αυτά; Ότι όλες οι εντολές είναι αλληλένδετες μεταξύ τους και συμφωνούν και συμμαχούν για τον ίδιο σκοπό.

Γιατί κι η ταπεινοφροσύνη διευκολύνει στη μετοίκηση, κι η αγάπη για τους πτωχούς δεν είναι ξένη προς την ταπεινοφροσύνη. Νομίζω όμως πως είναι καλό πρώτα ν' αναλύσουμε αυτό το λόγο, κι έπειτα να μελετήσουμε τη συμφωνία και το νόημα αυτών που εξετάσαμε.

«Η του πονηρού αλλοτρίωσις, αφορμή της προς το αγαθόν οικειώσεως»

3. «Μακάριοι είναι όσοι διώκονται για τη δικαιοσύνη». Από που διώκονται και από ποιόν; Η κοινή λογική μας φανερώνει τη σταθερότητα των μαρτύρων και υποδηλώνει το δρόμο της πίστης. Γιατί η καταδίωξη εξηγεί τη συντονισμένη προσπάθεια του δρομέα για την ταχύτητα.

Κυρίως όμως υποδηλώνει και τη νίκη στο τρέξιμο. Γιατί διαφορετικά δε γίνεται να νικήσει ο δρομέας, αν δεν αφήσει πίσω του εκείνον που τρέχει μαζί του. Επειδή, λοιπόν, κι εκείνος που τρέχει για να κερδίσει το βραβείο της ουράνιας κλήσης κι ο άλλος που διώκεται από τον εχθρό για το βραβείο (της πίστης), αφήνουν πίσω τους και οι δυό, ο ένας τον συναθλητή, κι ο άλλος το διώκτη, αυτοί (και οι δύο) είναι που τρέχουν το δρόμο του μαρτυρίου με τους αγώνες για την ευσέβεια.

Διώκονται αλλά δεν πιάνονται. Γι' αυτό το λόγο η κορωνίδα της μακαριότητας που μας περιμένει, μοιάζει με στεφάνι που βάζει εκ των προτέρων με τους τελευταίους λόγους. Πραγματικά είναι ευτυχία ο διωγμός για τον Κύριο. Για ποιό λόγο;

Γιατί ο διωγμός απ' το κακό γίνεται αιτία να βρεθείς στο αγαθό. Γιατί η αποξένωση από το πονηρό γίνεται αφορμή οικείωσης του αγαθού. Αγαθό όμως, πέρα και πάνω από κάθε αγαθό, είναι ο ίδιος ο Κύριος, προς τον Οποίο τρέχει αυτός που διώκεται.

Συνεπώς είναι αληθινά ευτυχής όποιος χρησιμοποιεί τον εχθρό ως συνεργάτη για την επιτυχία του αγαθού. Κι επειδή η ανθρώπινη ζωή βρίσκεται στο μεταίχμιο του καλού και του κακού, όπως ακριβώς εκείνος που θα γλιστρήσει από την αγαθή και κορυφαία ελπίδα, πέφτει στο βάραθρο, το ίδιο κι εκείνος που θα απομακρυνθεί από την αμαρτία και θ' αποξενωθεί από τη φθορά, κατακτά τη δικαιοσύνη και την αφθαρσία.

Έτσι ο διωγμός των μαρτύρων, που γίνεται από τους τυράννους, παρουσιάζει αλγεινή εικόνα, σύμφωνα με αυτό που άμεσα φαίνεται, ενώ ο σκοπός αυτών που γίνονται ξεπερνάει κάθε μακαριότητα. θα ήταν όμως καλύτερο να εξηγήσουμε το νόημα του λόγου με παραδείγματα.

Ποιος αγνοεί πόσο πιο δυσάρεστη θεωρείται η δολιότητα από την αγάπη· κι όμως αυτό που φαίνεται φοβερό, πολλές φορές γίνεται αιτία σε πολλούς να πετύχουν και σε τούτο τον κόσμο. Αυτό μαρτυρεί η ιστορία του Ιωσήφ.

Όπως είναι γνωστό, έγινε στόχος των πονηρών σκέψεων των αδελφών του. Τον έδιωξαν από την μεταξύ τους συμβίωση. Και με το να τον πουλήσουν αναδείχθηκε βασιλιάς σ' εκείνους που είχαν σκεφθεί πονηρά γι' αυτόν.

Ίσως όμως και να μην έφθανε ποτέ σ' αυτό το τόσο μεγάλο αξίωμα, αν ο φθόνος με τη σκευωρία εκείνη δεν του άνοιγε το δρόμο προς το βασιλικό θρόνο. Κι αν κανείς γνώριζε τα όσα επρόκειτο να συμβούν στο μέλλον, και προέλεγε στον Ιωσήφ, ότι θα γίνει ευτυχής, αφού πρώτα πέσει θύμα σκευωρίας, αυτός όπως θα ήταν φυσικό, δε θα γινόταν πιστευτός από τον ακροατή, που θα έβλεπε την άμεση θλίψη.

Γιατί δε θα φανταζόταν ποτέ, πώς μπορεί να αποδειχθεί καλό το τέλος της κακής θέλησης. Έτσι και στην περίπτωση που οι τύραννοι επιχειρούν διωγμό σε βάρος των πιστών. Φαινομενικά έχει μέσα του μεγάλη θλίψη. Με τα θλιβερά, για τους προσκολλημένους πιο πολύ στην ύλη, κάνει δυσκολότερα αποδεκτή την ελπίδα της ουράνιας βασλείας.

Αλλά ο Κύριος, βλέποντας από ψηλά την ανθρώπινη ασθένεια, διακηρύττει εκ των προτέρων, για χάρη των αδύνατων, ποιό είναι το τέρμα των αγώνων, για να πολεμήσουν εύκολα, με την ελπίδα της βασιλείας, την πρόσκαιρη δοκιμασία των θλιβερών.

Γι' αυτό χαίρει ο πρωτομάρτυρας Στέφανος, όταν λιθοβολείται από παντού, και δέχεται πρόθυμα στο σώμα σαν άλλη ευχάριστη δροσιά τις αλλεπάλληλες νιφάδες από τις πέτρες. Και μ' ευλογίες πληρώνει τους δολοφόνους, όταν προσεύχεται να μην τους υπολογίσει ο Θεός αυτή την αμαρτία τους (Πραξ. 7,54-60), επειδή και την υπόσχεση του Κυρίου άκουσε, και την ελπίδα να συνυπάρχει με τα φαινόμενα είδε.

Γιατί, ακούγοντας, ότι όσοι διώκονται για τον Κύριο, εισέρχονται στη βασιλεία των ουρανών, είδε την προσδοκία την ώρα που διώκονταν. Όταν δηλ. αυτός αγωνιζόταν, ομολογώντας την πίστη, του αποκαλύπτεται αυτό που έλπιζε.

Ανοίγει δηλ. ο ουρανός, σκύβει από τα υπερκόσμια σκηνώματα η θεϊκή δόξα, Αυτός που διακηρύσσεται από τον αθλητή με τ' αγωνίσματα, για να ιδεί τον αγώνα του δρομέα. Κι η παρουσία του αγωνοθέτη φανερώνει συμβολικά τη συμμαχία του με τον αγωνιστή. Για να μάθουμε απ' αυτό ότι Εκείνος που καθορίζει τα αθλήματα, είναι ο ίδιος μ' Εκείνον που συναγωνίζεται με τους δικούς του αγωνιστές κατά των αντιπάλων. Λοιπόν, ποιά άλλη ευτυχία είναι μεγαλύτερη απ' αυτήν, να διώκεσαι για τον Κύριο, όταν μπορείς να έχεις συναγωνιστή τον αγωνοθέτη;

Οι διώκτες, χωρίς να το θέλουν γιατρεύουν τις ψυχές των ομολογητών

4. Δεν είναι όμως από τα εύκολα, ίσως δε να είναι κι εντελώς αδύνατο, το να προτιμήσεις το αγαθό που δε φαίνεται, απ' όσα φαίνονται ευχάριστα σε τούτη τη ζωή, π.χ. για να δεχθεί κάποιος εύκολα ή να πεταχθεί έξω από το σπίτι του, ή να αποχωρισθεί από τη σύζυγο και τα παιδιά και τ' αδέλφια και τους γονείς και τους συνομηλίκους του και απ' όλα τα ευχάριστα της ζωής, χρειάζεται η συνεργασία για το αγαθό του ίδιου του Κυρίου μαζί με κείνον που έχει κληθεί (από το Θεό) σύμφωνα με την πρόθεσή του.

Γιατί, όπως λέγει ο Απόστολος, εκείνον που γνωρίζει από πριν ο Θεός, αυτόν και προορίζει και προσκαλεί και δικαιώνει και δοξάζει (Ρωμ. 8, 29-30). Επειδή, λοιπόν, η ψυχή με τις σωματικές αισθήσεις συμφύρεται κατά κάποιο τρόπο με τις ηδονές του βίου, χαίρεται π.χ. υπερβολικά βλέποντας με τα μάτια το καλό χρώμα της ύλης, ή με την ακοή όταν στρέφει την προσοχή προς τα ευχάριστα ακροάματα.

Εξίσου βοηθείται και με την όσφρηση και με τη γεύση και με την αφή, ανάλογα με τη φυσική ιδιότητα που έχει η καθεμιά απ' αυτές. Γι' αυτό, επειδή με τη δύναμη των αισθήσεων προσκολλάται σαν με άλλα καρφιά στις απολαύσεις της ζωής, δύσκολα αποσπάται από τις ηδονές.

Κι όταν προσκολληθεί στις ηδονές με τις οποίες συμφύρεται, δύσκολα προβαίνει σε κινήσεις αυτού του είδους, επειδή, όπως οι χελώνες και τα σαλιγκάρια, σαν να έχει δεθεί κι αυτή μέσα στο οστράκινο κέλυφος και σέρνει μαζί της όλο το βάρος της ζωής.

Γι' αυτό κι η ψυχή που έχει συνηθίσει έτσι, πιάνεται εύκολα από τους διώκτες. Με την απειλή της δήμευσης της περιουσίας, ή της τιμωρίας, ή κάποιου άλλου από κείνα που θεωρούνται σπουδαία σ' αυτή τη ζωή, εύκολα υποχωρεί και γίνεται υποχείρια στο διώκτη.

Όταν όμως ο λόγος του Θεού «ο ζωντανός» όπως λέγει ο Απόστολος (Εβρ. 4, 12), ο κοφτερός και δραστικός περισσότερο από κάθε δίκοπο μαχαίρι, εισχωρήσει στην ψυχή εκείνου που δέχτηκε αληθινά την πίστη, κι αποκόψει όσα κακώς συμφύονται και κόψει τα δεσμά της συνήθειας, τότε σαν άλλος δρομέας, πετώντας απ' τους ώμους του τις κοσμικές ηδονές, που έχουν δεθεί μαζί της σαν ενοχλητικό φορτίο, ανάλαφρος κι ευκίνητος διατρέχει τον αγωνιστικό στίβο, χρησιμοποιώντας στο αγώνισμα ως οδηγό τον ίδιο τον αγωνοθέτη.

Γιατί δε βλέπει όσα εγκατέλειψε, αλλά όσα κάνει. Ούτε γυρίζει με νοσταλγία το μάτι του στο παρελθόν, αλλά τρέχει προς το αγαθό, που βρίσκεται μπροστά του. Ούτε θλίβεται για την απώλεια των γήινων, αλλά χαίρεται για το κέρδος των επουράνιων αγαθών.

Γι' αυτό το λόγο δέχεται πρόθυμα κάθε είδος βασανιστηρίων, ως αιτία και συμμετοχή στη χαρά που τον περιμένει. Δέχεται τη φωτιά ως εξαγνιστικό της ύλης, το ξίφος ως μέσο που χωρίζει τη συνένωση του νου με τα υλικά και τα σαρκικά. Και δέχεται με προθυμία κάθε άλλη επινόηση για σωματικούς και ψυχικούς πόνους, επειδή τη θεωρεί ως αντίδοτο στο πονηρό δηλητήριο της ηδονής.

Εκείνοι που εκκρίνουν πολλά περιττώματα και χολή, πρόθυμα, πίνουν το πικρό φάρμακο για να ξεπλυθεί με αυτό η νοσογόνος αιτία. Με τον ίδιο τρόπο κι εκείνος που διώκεται από τον εχθρό και καταφεύγει στο Θεό, αντιμετωπίζει την έφοδο των οδυνηρών, γιατί είναι μέσο που σβήνει την ενέργεια για την ηδονή. Γιατί δεν είναι δυνατό να ηδονίζεται, όποιος υποφέρει.

Επειδή, λοιπόν, η αμαρτία μπήκε στην ανθρώπινη ζωή με την ηδονή, θα εκδιωχθεί οπωσδήποτε με το αντίθετο της ηδονής. Συνεπώς όσοι διώκουν εκείνους που ομολογούν την πίστη τους στον Κύριο, κι επινοούν τα αβάσταχτα βασανιστήρια, με τους πόνους προσφέρουν κάποια θεραπεία στις ψυχές, γιατρεύοντας τη νόσο της ηδονής με τα οδυνηρά πλήγματα.

Έτσι δέχτηκε ο Παύλος το σταυρό, ο Ιάκωβος το ξίφος, ο Στέφανος τις πέτρες, ο Πέτρος το κάρφωμα στο κεφάλι. Κι όλοι οι μετά απ' αυτούς αγωνιστές της πίστης τα κάθε είδους βασανιστήρια.

Τα θηρία, τα βάραθρα, τις φωτιές, τα παγώματα από τα κρύα, τις αφαιρέσεις των σαρκών από τα πλευρά, τα δεσίματα των κεφαλιών τριγύρω, τις εξορύξεις των ματιών, το κόψιμο των δακτύλων, τα σχισίματα του σώματος στα δύο από τα σκέλη, το μαρασμό από την πείνα.

Όλ' αυτά και τα παρόμοια δέχονταν με ευχαρίστηση οι άγιοι ως εξαγνιστικά της αμαρτίας, ώστε να μην απομείνει στην καρδιά ούτε ίχνος που προκαλείται από την ηδονή. Επειδή αυτή η οδυνηρή και πικρή αίσθηση εξαλείφει όλους τους ρύπους που γεννιώνται στην ψυχή από την ηδονή.

Μη λυπάσαι, αδελφέ, όταν σε διώχνουν από τη γη! 

5. «Μακάριοι, λοιπόν, είναι όσοι διώκονται για χάρη μου». Αυτό δε είναι, για να καταλάβουμε και τον άλλο λόγο, σαν να δίνει κανείς το λόγο στην υγεία κι εκείνη ν' απαντά: Μακάριοι είναι όσοι αποχωρίζονται από την ασθένεια για χάρη μου.

Γιατί η αποξένωση από τα οδυνηρά, προετοιμάζει εκείνους, που είχαν κάποτε αρρωστήσει, να έλθουν σε μένα. Έτσι ας ακούσουμε τη φωνή, που είναι σαν να μας φωνάζει αυτή η ίδια η ζωή μ' αυτό το μακαρισμό: Μακάριοι είναι όσοι διώκονται από το θάνατο για μένα. Όπως θα έλεγε το φώς· Μακάριοι είναι όσοι διώκονται από το σκοτάδι για χάρη μου.

Το ίδιο θα έλεγε κι η δικαιοσύνη, κι ο αγιασμός, κι η αφθαρσία, κι η αγαθότητα και κάθε άλλη έννοια απ' όσες λέγονται κι αναφέρονται σχετικά με το καλύτερο. Ο Κύριος, με το να είναι, όπως γίνεται νοητός, πίστευε ότι σου λέγει σύμφωνα με κείνο το μακαρισμό: Μακάριος είναι καθένας που διώκεται από κάθε αντίθετο πράγμα· από τη φθορά, το σκοτάδι, την αμαρτία, την αδικία, την πλεονεξία και καθετί από τα πράγματα και τις σκέψεις που διαφέρουν ως προς τις αιτίες για την αρετή.

Γιατί το να βρεθείς έξω από τα κακά, σημαίνει να ζεις, μέσα στ' αγαθά. «Όποιος διαπράττει την αμαρτία» λέγει ο Κύριος, «είναι δούλος της αμαρτίας» (Ιωάν. 8, 34). Συνεπώς όποιος απομακρύνεται από κείνον στον οποίο είναι δούλος, είναι ελεύθερος στο αξίωμα. και η ανώτατη μορφή της ελευθερίας είναι να γίνεις κυβερνήτης του εαυτού σου.

Αλλά το βασιλικό αξίωμα δεν έχει καμιά άλλη εξουσία ανώτερή του. Αν, λοιπόν, είναι κυβερνήτης του εαυτού του, όποιος έχει αποξενωθεί από την αμαρτία, και γνώρισμα της βασιλείας είναι η αυτεξουσιότητα κι η απαλλαγή από κάθε δυναστεία, κατά συνέπεια, όποιος εκδιώκεται από το κακό, μακαρίζεται, γιατί η εκδίωξή του απ' αυτό, προσφέρει σ' αυτόν το βασιλικό αξίωμα.

Ας μη λυπηθούμε, αδελφοί, απομακρυνόμενοι από τα γήινα. Γιατί όποιος φεύγει από εδώ, κατασκηνώνει στα ουράνια βασίλεια. Η γη κι ο ουρανός, αυτοί οι δύο χώροι μέσα στη δημιουργία των όντων, έχουν ξεχωρισθεί για διαμονή της λογικής φύσης.

Η γη είναι ο χώρος που προορίζεται για κείνα τα όντα, που έλαβαν ως κλήρο τη ζωή, φορώντας τη σάρκα. Ο ουρανός είναι για τους ασώματους αγγέλους. Αναγκαστικά, λοιπόν, πρέπει οπωσδήποτε κάπου να βρίσκεται η ζωή μας.

Αν δεν εκδιωχθούμε από τη γη, παραμένουμε οπωσδήποτε στη γη. Αν φύγουμε από εδώ, θα μετοικίσουμε στον ουρανό. Βλέπεις που οδηγεί ο μακαρισμός, αφού σου γίνεται πρόξενος αυτού του τόσο μεγάλου αγαθού, μέσ' από το φαινομενικά οδυνηρό; Καταλαβαίνεις, όπως λέγει κι ο Απόστολος, ότι κάθε παιδαγωγικό μέσο που χρησιμοποιεί ο Θεός δεν προξενεί βέβαια χαρά στο παρόν, αλλά λύπη, ενώ στο μέλλον αποδίδει καρπόν ειρηνικό και σωτήριο, σε όσους έχουν εξασκηθεί με το μέσον αυτό; (Εβρ. 12, 11).

Η θλίψη, λοιπόν, είναι το άνθος των καρπών που περιμένουμε. Για τον καρπό, ας δρέψουμε και το άνθος. Ας διωχθούμε για να τρέξουμε. Τρέχοντας όμως δε θα τρέχουμε μάταια. Το τρέξιμο θα είναι για να κατακτήσουμε το βραβείο της ουράνιας κλήσης. Έτσι ας τρέξουμε, για να αποκτήσουμε.

Τι είναι το απόκτημα; Ποιό είναι το βραβείο; Ποιό είναι το στεφάνι; Δεν νομίζω πως καθένα απ' όσα ελπίζουμε είναι κάτι άλλο, από τον ίδιο τον Κύριο. Γιατί Αυτός είναι που ορίζει και τους αγώνες για τους αθλητές και ο ίδιος είναι το στεφάνι για τους νικητές. Εκείνος μοιράζει τον κλήρο, Εκείνος είναι ο αγαθός κλήρος. Εκείνος είναι η αγαθή μερίδα (Λουκ. 10, 42), Εκείνος είναι που σου χαρίζει τη μερίδα. Εκείνος είναι που πλουτίζει, Εκείνος είναι ο πλούτος, που σου δείχνει το θησαυρό και γίνεται για σένα θησαυρός.

Σε οδηγεί να επιθυμήσεις τον καλό μαργαρίτη και παρουσιάζεται μπροστά σου, να τον αγοράσεις εσύ, που είσαι καλός έμπορος (Ματθ. 13, 45-46). Όπως γίνεται στην αγορά, όπου προκειμένου ν' αποκτήσουμε εκείνο το ένα (που θέλουμε), ανταλλάσουμε όσα έχουμε μ' εκείνα που δεν έχουμε. Γι' αυτό ας μη λυπόμαστε, όταν μας διώκουν, αλλά μάλλον ας χαιρόμαστε.

Γιατί με το να διωκόμαστε απ' όσα θεωρούνται πολύτιμα στη γη, οδηγούμαστε προς το ουράνιο αγαθό, σύμφωνα με την υπόσχεση του Κυρίου πως είναι μακάριοι όσοι διώκονται για Εκείνον, γιατί σ' αυτούς ανήκει η βασιλεία των ουρανών με τη χάρη του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού. Γιατί δική Του είναι η δόξα κι η δύναμη στους αιώνες των αιώνων. Αμήν.  

Πηγή